Λεηλατημένη από την ηγεσία (μέρος τέταρτο)

Ίσως η μεγαλύτερη απόδειξη της πνευματικής ανικανότητας των ηγετών της Ισπανίας συνίσταται στο γεγονός ότι δεν κατανόησαν ότι η απαραίτητη κοινωνική αφήγηση πρέπει να υπόκειται στους αριστοτελικούς κανόνες περί τραγωδίας. Να διαθέτει πλοκή, κλιμάκωση και κάθαρση. Αυτό, με απλά λόγια, μεταφράζεται ως εξής : κανείς δεν δύναται να πιστεύει ότι το μέλλον αποτελεί την επανάληψη του παρόντος. Σε σχέση, μάλιστα, με την οικονομία, οφείλει να κατανοεί ότι οι κύκλοι, αναπόφευκτα, κάποτε κλείνουν. Η Ισπανία είναι μια Καθολική χώρα. Θα περίμενε, λοιπόν, κανείς ότι οι άνθρωποι που την κυβερνούν θα έριχναν μια σύντομη ματιά στις Γραφές. Θα είχαν έτσι ανακαλύψει ότι ο αγνός Ιωσήφ ερμήνευσε το όνειρο του Φαραώ με τις ισχνές αγελάδες που διαδέχονταν τις παχιές, ως προμήνυμα του τέλους ενός οικονομικού κύκλου.

Όταν ξεκίνησε η έκρηξη της οικοδομικής δραστηριότητας, όλοι οι πολιτικοί και συνδικαλιστικοί ηγέτες της Ισπανίας γνώριζαν ότι κάθονταν πάνω σε ένα βαρέλι με δυναμίτη, όμως, με εξαίρεση τις δειλές φωνές της Ενωμένης Αριστεράς που προειδοποιούσε για τους κινδύνους, κανείς δεν τόλμησε να κρεμάσει ένα κουδούνι στον γάτο. Ο γάτος έπρεπε να συνεχίσει να πιάνει ποντίκια, ακόμα κι όταν αυτά δεν υπήρχαν.

Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ λέει σε ένα ποίημά του ότι, όπως οι λαοί πρέπει να αλλάζουν τους άχρηστους ηγέτες, ενίοτε θέλουν και οι ηγέτες να αλλάζουν λαό, αν δεν τους βολεύει. Κάτι τέτοιο πρέπει να ένιωσαν στο PSOE μόλις έμαθαν τα αποτελέσματα των δύο τελευταίων εκλογικών αναμετρήσεων πέρυσι, των αυτοδιοικητικών αρχικά και κατόπιν, των βουλευτικών. Τα πρώτα βήματα της κυβέρνησης Θαπατέρο για την αντιμετώπιση της κρίσης –της οποίας την ύπαρξη αρνιόταν μέχρι τότε, αφού οι ιδεολόγοι της ελεύθερης αγοράς τον είχαν πείσει ότι η ισπανική οικονομία ήταν αδιάβλητη– έθεσαν τέλος στο όποιο σοσιαλιστικό ή σοσιαλδημοκρατικό άλλοθι στη διακυβέρνηση της χώρας. Δεν έγινε ούτε μια συνεπής ανάλυση που να εξηγεί στην κοινωνία τι συμβαίνει και να δίνει στους πολίτες να καταλάβουν γιατί οι τράπεζες έπαψαν να χορηγούν δάνεια, γιατί οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις κατέρρεαν η μία μετά την άλλη και γιατί η ανεργία αυξανόταν μέρα με τη μέρα, λεπτό με λεπτό. Και η Δεξιά, το Λαϊκό Κόμμα, εκτός του ότι άσκησε την πιο ανεύθυνη αντιπολίτευση στα χρονικά μιας δημοκρατικής χώρας, τορπίλιζε τις δειλές απόπειρες της κυβέρνησης να ακολουθήσει μια πολιτική που ίσως έσωζε την κατάσταση. Μόνο που η « κατάσταση » δεν αφορούσε στην ολοένα μεγαλύτερη αγωνία των πολιτών, αλλά στην ανάγκη να « αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη των αγορών », πράγμα που σήμαινε τη χορήγηση κρατικού χρήματος σε τράπεζες οι οποίες, όπως και στην περίπτωση των ΗΠΑ, είχαν τα ταμεία τους γεμάτα με τοξικά ομόλογα.

Οι τελευταίοι μήνες της κυβέρνησης του PSOE έφεραν τη σφραγίδα μιας κωμωδίας η οποία εξελισσόταν αργά σε τραγωδία. Από τη μια μεριά, η κυβέρνηση έκοβε μισθούς και παρέδιδε δημόσιο χρήμα στις τράπεζες κι από την άλλη, άτομα όπως ο σημερινός υπουργός Οικονομικών και Δημόσιας Διοίκησης, Κριστόμπαλ Μοντόρο, δεν δίσταζαν να δηλώνουν δημόσια : « Αφήστε την Ισπανία να καταρρεύσει. Θα τη σηκώσουμε εμείς ». Ο Λουίς δε Γκίντος ήταν άλλος ένας « σωτήρας ». Διευθυντής του παραρτήματος της Lehmans Brothers στην Ισπανία και την Πορτογαλία από το 2006 ώς το 2008, απέκρυψε από τις αρχές των χωρών αυτών τις πληροφορίες που γνώριζε από πρώτο χέρι σχετικά με τους πειραγμένους ισολογισμούς της τράπεζας και τα σημάδια της επικείμενης κατάρρευσής της. Τρία χρόνια αργότερα, ο Μαριάνο Ραχόι τον αντάμειψε με το υπουργείο Οικονομίας και Ανταγωνισμού.

Έτσι, ενώ η σοσιαλιστική κυβέρνηση περιέκοπτε τις κοινωνικές δαπάνες χρησιμοποιώντας τον ευφημισμό περί « αναγκαίας προσαρμογής » ή « δεσμεύσεων που επιβάλλουν οι Βρυξέλλες », οι άνεργοι αυξάνονταν από τα δύο εκατομμύρια στα τρία, κατόπιν στα τέσσερα, ώσπου έφτασαν σήμερα στα πέντε εκατομμύρια. Στο μεταξύ, το Σύνταγμα άλλαζε στα μουλωχτά για να προστεθούν ορισμένοι στόχοι για τη μείωση του ελλείμματος, οι οποίοι είναι αδύνατο να εκπληρωθούν χωρίς να προστεθεί και μια νέα κρίση στην ήδη υπάρχουσα οικονομική : η κοινωνική κρίση, η κρίση της φτώχειας, η οποία έχει εγκατασταθεί για τα καλά πάνω στην ισπανική γη, αυτή τη γη που τελικά δεν είχε τόση αξία όση υπολόγιζαν οι εκτιμητές των τραπεζών.

Στις εκλογές, η απουσία μιας αφήγησης που θα μας έδινε να καταλάβουμε τι συνέβαινε, έθεσε στους πολίτες ένα από τα πιο άθλια διλήμματα : θέλουμε να είμαστε πολίτες ή καταναλωτές ; Μεγάλο τμήμα της κοινωνίας προτίμησε τη δεύτερη εκδοχή και έδωσε την απόλυτη πλειοψηφία στη Δεξιά.

Και ο γάτος ; Είχε πάψει να πιάνει ποντίκια ; Ίσα-ίσα, άρχισε νέο φαγοπότι για να χορτάσει την πείνα του. Η Ισπανία έβγαλε προς πώληση το δημόσιο χρέος της. Οι τράπεζες, με τα χρήματα που είχαν πάρει από την κυβέρνηση, αντί να αφήσουν ανοιχτή την κάνουλα των δανείων, κάτι που θα έσωζε πολλές μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις ή να κάνουν διακανονισμό στις υποθήκες και να μην προχωρήσουν αμέσως σε κατασχέσεις των ακινήτων όσων δεν μπορούσαν πια να πληρώνουν, άρχισαν να αγοράζουν δημόσιο χρέος με επιτόκιο 3%, 4% και 5%. Κερδοσκοπία με κρατική επιχορήγηση. Πόσο τελικά επηρέασε η κρίση το ισπανικό τραπεζικό σύστημα ; Απλώς, έπαψε να έχει μεγάλα κέρδη. Αλλά, σε καμία περίπτωση δεν έπαψε να έχει κέρδη.

Σύμφωνα με τους οικονομικούς κανόνες της Ε.Ε., τα κράτη είναι εκείνα τα οποία εγγυώνται τη σοβαρότητα, τη βιωσιμότητα και την ευρωστία των τραπεζικών τους συστημάτων και της ιδιωτικής οικονομίας. Αυτή η διαστρέβλωση του καπιταλισμού επιτρέπει στους κερδοσκόπους να διατηρούν τα κέρδη τους, μόλις όμως προκύπτουν προβλήματα ή επισφάλειες, έρχεται το κράτος με το δημόσιο χρήμα για να βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά.

Οι φορολογικές συνταγές εξαντλήθηκαν λίγους μήνες πριν από την αποχώρηση της κυβέρνησης Θαπατέρο. Επειδή, όμως, ο γάτος πεινούσε κι ήθελε κι άλλα ποντίκια, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα απελευθέρωσε δάνεια με επιτόκιο μόλις 1%, δίχως να διεξάγει την παραμικρή έρευνα για την πραγματική ευρωστία των ισπανικών τραπεζών που τα ελάμβαναν. Ο γάτος συνέχιζε να παχαίνει. Χάρη στο φθηνό χρήμα της ΕΚΤ, οι τράπεζες επιδόθηκαν στην αγορά περισσότερου δημόσιου χρέους με επιτόκιο 4%, 5%, 6% και 7%. Μάλιστα. Η Ισπανία εξακολουθούσε να είναι η καλύτερη χώρα στην Ευρώπη και στον κόσμο για να βγάλει κανείς εύκολο χρήμα. Η προφητεία του Κάρλος Σολτσάγα είχε βγει αληθινή.

Στη χώρα των ευφημισμών, η αηδία απέναντι στη διαφθορά βαφτίζεται « αποξένωση από την πολιτική ». Τη στιγμή που η χώρα βυθιζόταν στη δίνη της ανεργίας, τα διευθυντικά στελέχη των τραπεζών και των ταμιευτηρίων ετοίμαζαν την έξοδό τους παραχωρώντας στους εαυτούς τους αστρονομικά μπόνους υπό το συγκαταβατικό βλέμμα τής κακώς εννοούμενης « πολιτικής τάξης ». Όπως μία κοινωνική τάξη προασπίζεται τα συμφέροντά της, έτσι και η ισπανική πολιτική τάξη που βρίσκεται στην υπηρεσία της αγοράς, προασπίζεται τα συμφέροντα των κερδοσκόπων. Η αγορά, μάλιστα, επιβραβεύει όσους της έχουν επιδείξει πίστη. Δεν είναι τυχαίο ότι ο πρώην πρωθυπουργός Χοσέ Μαρία Αθνάρ είναι σύμβουλος σε θέματα « δεοντολογίας » στην αυτοκρατορία του Μέρντοχ και εξωτερικός σύμβουλος του ενεργειακού πολυεθνικού κολοσσού ENDESA. Παρομοίως, ο πρώην πρωθυπουργός Φελίπε Γκονζάλες είναι ανεξάρτητος σύμβουλος της εταιρείας φυσικού αερίου GAS NATURAL-FENOSA, ενώ η πρώην υπουργός Οικονομίας των σοσιαλιστών, Ελένα Σαλγάδο, έπιασε κι αυτή θέση στην ENDESA, ως σύμβουλος της θυγατρικής της στη Χιλή, της CHILECTRA, η οποία ευθύνεται για τα χειρότερα οικολογικά εγκλήματα στην Παταγονία. Φοβερός αυτός ο γάτος. Ποτέ δεν παύει να πιάνει ποντίκια.

Στην Ισπανία, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει σε άλλα γεωγραφικά μήκη και πλάτη, μας πανικοβάλλει η ανατολή του ήλιου, γιατί η αυγή μας φέρνει νέες σκιές, όλο και πιο πυκνές. Η κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος είναι ό,τι και ο αρχηγός του, ο Μαριάνο Ραχόι : ένας εκτιμητής περιουσίας, ένας γραφειοκράτης του προπερασμένου αιώνα, σαν εκείνους που χρησιμοποιούσαν αλισίβα για να διατηρούν τα πουκάμισά τους ολόλευκα, ο οποίος, με τον αέρα της απόλυτης πλειοψηφίας, έχει γίνει ένα είδος ιεροκήρυκα του προστάγματος των αγορών : Οι πολίτες, οι οποίοι έχουν μετατραπεί σε ξεπεσμένους καταναλωτές, πρέπει να γίνουν φτωχότεροι. Κάθε πρωί που ξυπνάμε, ο γάτος ορμάει να πιάσει κι άλλα ποντίκια, ακόμα κι αν έχουν ανθρώπινη όψη. Περικοπές στην παιδεία και στην υγεία, περισσότερες απολύσεις, οι οποίες πλασάρονται ως « μέτρα προσαρμογής » και μια ατέλειωτη σιωπή απέναντι στα νέα σκάνδαλα διαφθοράς, κλοπής και απάτης που διαπράττουν οργανισμοί όπως η BANKIA, μια τράπεζα που, αφού εμφανίστηκε ως ο πλέον στιβαρός χρηματοπιστωτικός οργανισμός, σήμερα κινδυνεύει να τινάξει στον αέρα ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα.

Η BANKIA προέκυψε το 2010, μέσα από τη συγχώνευση και τον συνακόλουθο αποχαρακτηρισμό εφτά τοπικών ταμιευτηρίων. Το μήνυμα που απηύθυνε ήταν ξεκάθαρο : οι επείγουσες ανάγκες που δημιουργούσε ο « ανταγωνισμός » επέβαλαν την απαλοιφή των όποιων ψηγμάτων κοινωνικού χαρακτήρα είχαν τα παλιά ταμιευτήρια. Τα πρώτα αποτελέσματα έμοιαζαν ενθαρρυντικά, ιδίως για τους μετόχους. Ξαφνικά, όμως, η φούσκα έσκασε. Παρόλο που ένα πυκνό πέπλο μυστηρίου καλύπτει μέχρι σήμερα τα αίτια, το κράτος χορήγησε με μεγάλη σπουδή 23,5 δις ευρώ στα άδεια ταμεία της ΒΑΝΚΙΑ, ποσό μεγαλύτερο από τον συνολικό προϋπολογισμό του ισπανικού κράτους για τις υποδομές.

Σίγουρα όλοι έχουμε δει την εικόνα κάποιου τραπεζίτη που πηδά στο κενό την εποχή του οικονομικού κραχ του 1929. Στην Ισπανία, βέβαια, τραπεζίτες όπως ο πρώην υπουργός Οικονομίας του Αθνάρ, Ροδρίγο Ράτο, πρώην πρόεδρος του ΔΝΤ και πρώην παρ’ ολίγο υποψήφιος πρωθυπουργός -τελικά ο Αθνάρ έδωσε το δαχτυλίδι της διαδοχής στον Μαριάνο Ραχόι- δεν πρόκειται να πηδήξουν από κανένα παράθυρο στη λεωφόρο Λα Καστεγιάνα. Τουλάχιστον όχι με μισθό 2.184.000 ευρώ.

Έτσι, κάθε προσπάθεια να αφηγηθούμε τι διάολο συνέβη, τι στα κομμάτια συμβαίνει και τι θα συμβεί αύριο, έχει ως αφετηρία και τέρμα την προτροπή του Κάρλος Σολτσάγα στη διαφθορά και την εγκατάλειψη της ηθικής, καθώς και την αναφορά του Φελίπε Γκονζάλες σε έναν γάτο απροσδιορίστου χρώματος.

Ο Κάρλ Μαρξ έγραψε ότι ο καπιταλισμός φέρει στα σπλάχνα του το σπέρμα της ίδιας του της καταστροφής. Ο φιλόσοφος με την άσπρη γενειάδα είχε στο νου του την Αγγλία. Αλλά, αν ήταν σήμερα ξαπλωμένος κάτω από τον ήλιο σε μια παραλία της Μαρμπέγια και με τον γάτο να κυνηγά ποντίκια ανάμεσα στα πόδια του, ίσως να ανακάλυπτε ότι ο κλασικός καπιταλισμός, ο οποίος στηρίζεται στην εκμετάλλευση της υπεραξίας, αντί να αυτοκαταστραφεί, έχει πάρει το αόρατο πρόσωπο των αγορών, το άπιαστο σώμα των αγορών, την ασύλληπτη απληστία των αγορών. Ίσως, μάλιστα, να καλούσε με το iPhone τον σύντροφό του, τον Φρίντριχ Ένγκελς και οι δυο τους μαζί, φορώντας τις βερμούδες τους, κάτω από τον ήλιο της Μαρμπέγια, να έγραφαν : « Ένα φάντασμα πλανάται ανά τον κόσμο. Είναι το φάντασμα του κόσμου στον οποίο θέλουμε να ζήσουμε, το εφικτό φάντασμα της εφικτής κοινωνίας στην οποία θέλουμε να μετέχουμε ».

Όμως, όσο αυτό το φάντασμα δεν ξεκινά το διάβα του, τόσο ο καταραμένος γάτος θα συνεχίζει να κυνηγά ποντίκια.