Τρίτη 13 Δεκεμβρίου 2016

Μισέλ Φουκώ - Ιστορία της τρέλας

Ο Φουκώ ξεκινά την "Ιστορία της τρέλας[1]" με ιστορικές αναφορές στην καταπολέμηση της λέπρας. Γιατί και η τρέλα σαν λέπρα αντιμετωπίστηκε από την πολιτισμένη Ευρώπη. Το θέμα δεν ήταν τόσο να γιατρευτεί ο ασθενής, όσο να κρατηθεί σε μια ασφαλή απόσταση· στον Μεσαίωνα με κατάρες και αναθέματα, από την Αναγέννηση κι ύστερα με τον εγκλεισμό και την απομόνωσή του. Τα λεπροκομεία μπορεί να μείναν αδειανά, αλλά οι πρακτικές αποπομπής του αρρώστου διατηρήθηκαν.
Η εκκλησία με τη βοήθεια ιερέων και ευχολογίων έπειθε, πρώτα τους λεπρούς κι έπειτα τους τρελούς, πως ο Θεός επέλεξε να  τους μολύνει με την αρρώστια και είναι μεγάλη χάρη να τους τιμωρεί για τις αμαρτίες τους. Έτσι, ούτε λίγο ούτε πολύ, φτωχοί, αλήτες, ξεστρατισμένοι και βαρυποινίτες θα αποκλειστούν από την κοινωνία προκειμένου να εξασφαλιστεί η "πνευματική προστασία" των υπολοίπων.

Τον 17ο αιώνα ιδρύονται σε όλες τις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις "Γενικά Νοσοκομεία" που η λειτουργία τους δεν έχει καμία σχέση με την ιατρική. Ήταν δημιουργήματα των μοναρχικών καθεστώτων και των αστών, που την εποχή εκείνη οργανώνονται  και προσπαθούν να επιβάλουν την δική τους τάξη πραγμάτων. Ιδρύματα εγκάθειρξης υπάρχουν στην Αγγλία, την Ολλανδία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ισπανία και στοιβάζουν στα ίδια κελιά ποινικούς κατάδικους, νέα παιδιά που τάραζαν την ησυχία του σπιτιού τους ή σπαταλούσαν λεφτά, απόκληρους και τρελούς. Η εγκάθειρξη ως ιδέα γεννήθηκε στην Ευρώπη του κλασικισμού, που θεώρησε την τρέλα ένα "κατά πάθος ζην" που ερχόταν σε αντίθεση με το "κατά λόγον ζην" των αρχαίων Ελλήνων.  
Άλλωστε, ο τρελός, πέρα από το ότι δεν προσαρμόζεται στην αστική νοοτροπία, δεν συμμετέχει ισόποσα και στην παραγωγική διαδικασία. Τώρα που ο εγκλεισμός του αντικαθιστά την παλιά τακτική της αποπομπής, μπορεί συμμετέχοντας σε καταναγκαστικά έργα να φανεί χρήσιμος. Δεν τιμωρείται, ούτε διώκεται ακριβώς. Το κράτος τον στεγάζει και τον θρέφει με αντάλλαγμα την προσωπική του ελευθερία και τον εξαναγκασμό σε σκληρή χειρωνακτική εργασία.

Σ΄αυτά τα νοσοκομεία - σωφρονιστήρια, συχνά οι τρελοί συστεγάζονταν με τους νοσούντες από αφροδίσια νοσήματα. Έτσι, τα παραπτώματα της λογικής συγκατοικούσαν με τα αμαρτήματα της σάρκας. Ο ορθολογισμός της Ευρώπης ενθάρρυνε για πάνω από εκατόν πεντήντα  χρόνια τη συνύπαρξη συφιλιδικών και τρελών, αναγνωρίζοντας μεταξύ των δύο μια σκοτεινή συγγένεια -και πιθανότατα ενοχή- που μπέρδεψε πολύ την έννοια της θεραπείας με αυτήν της τιμωρίας. Τον 18ο αιώνα οι ψυχικά ασθενείς  βρίσκονται πια περιχαρακωμένοι και απομονωμένοι, σε κατάσταση που θυμίζει περισσότερο αντικείμενα παρά ανθρώπους. 

"Οι τρελές σε κρίση μανίας είναι αλυσοδεμένες σαν τα σκυλιά στην πόρτα του κελιού τους, και τις χωρίζει από τους φύλακες και τους επισκέπτες ένας μακρύς διάδρομος, προστατευμένος με σιδερένιο κιγκλίδωμα. Μεσ' απ' αυτό τούς δίνουν την τροφή τους και ψάθες για να κοιμηθούν. Με τσουγκράνες βγάζουν έξω μέρος απ΄τις ακαθαρσίες που τις ζώνουν". Σύμφωνα με την αντίληψη της εποχής, οι οργανισμοί των φρενοβλαβών είναι εξαιρετικά ανθεκτικοί, και σχεδόν αναίσθητοι. Μπορούν να αντέξουν το κρύο, τις ψυχρολουσίες, το μαστίγωμα και τις λοιπές μεθόδους σωφρονισμού τους.  
Η έντονη επίδραση των αρχαίων Ελλήνων φαίνεται και στις απόπειρες ερμηνείας της τρέλας. Οι απόψεις του Αριστοτέλη για την ισορροπία των υγρών του σώματος οδηγεί στην ταύτιση της τρέλας με το πάθος, που συχνά παίρνει τη μορφή παραληρήματος. Οι όψεις που μπορεί να πάρει η τρέλα μπορούν να συνοψιστούν στα ζεύγη "μανία - μελαγχολία" και "υστερία - υποχονδρία".

Εξαγνισμοί, βάφτισμα σε παγωμένα νερά, έντονη κίνηση, φόβος, απότομο ξύπνημα, θεατρική αναπαράσταση, επιστροφή στη φύση. Όταν ο πολιτισμός, η ομαδική ζωή, οι φανταστικές επιθυμίες που ξυπνά η ανάγνωση μυθιστορημάτων ή τα θεατρικά θεάματα προκαλέσουν νευρικές παθήσεις, η επιστροφή στην καθαρότητα του νερού παίρνει τις διαστάσεις ιεροτελεστίας εξαγνισμού, λέει ο ειρωνικά Φουκώ. "Το μόνο που πρέπει να προσέξει κανείς είναι να βουτά τους τρελούς στο νερό απότομα κι απροειδοποίητα, και να τους κρατάει όσο γίνεται περισσότερο. Δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος για τη ζωή τους". 
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο σαδισμός, σαν ατομικό φαινόμενο που φέρνει το όνομα ενός ανθρώπου, του μαρκησίου de Sade, γεννήθηκε από την εγκάθειρξη και μέσα στην εγκάθειρξη. Ολόκληρο το έργο του de Sade κυριαρχείται από εικόνες φρουρίων, κελιών,  υπογείων, μοναστηριών, νησιών, που μοιάζουν να σχηματίζουν κατά κάποιον τρόπο το φυσικό χώρο του παραλογισμού. 

Διαφωτιστές, εγκυκλοπαιδιστές και άλλοι σοφοί απέδωσαν την τρέλα σε τρεις αιτίες. Πρώτα, η λεγόμενη "εμπορική ελευθερία", που κάνει τον άνθρωπο έρμαιο των επιθυμιών του και τον απομακρύνει από την ουσία του εαυτού. Ύστερα, η θρησκεία. "Οι πολύ δυνατές εντυπώσεις που δημιουργούν ορισμένοι πολύ παθιασμένοι ιεροκήρυκες, οι υπερβολικοί φόβοι για τις ποινές, που μ΄αυτές η θρησκεία απειλεί τους παραβάτες των νόμων της, γεννούν εντυπωσιακές διαταραχές στ΄αδύναμα πνεύματα". Τέλος, "ο πολιτισμός γενικά είναι ένα περιβάλλον ευνοϊκό για την ανάπτυξη της τρέλας. Αν η πρόοδος των επιστημών από τη μια μεριά διαλύει την πλάνη, από την άλλη έχει την ιδιότητα να διαδίδει τη συνήθεια, κι ακόμη τη μανία, της μελέτης. Η ζωή του γραφείου, οι αφηρημένες θεωρίες, αυτή η συνεχής κίνηση του πνεύματος χωρίς την παράλληλη άσκηση του σώματος, μπορούν να φέρουν τα πιο μοιραία αποτελέσματα". 

Στις αρχές του 19ου αιώνα, οι τρελοί αποφασίζεται να αποτελέσουν ειδική κατηγορία κρατουμένων και δημιουργούνται τα πρώτα άσυλα που προορίζονται αποκλειστικά και μόνο για κείνους. Όχι φυσικά από ευαισθησία για τους ψυχικά νοσούντες, αλλά από κατανόηση για όλους τους άλλους, που φοβούνται τους φρενοβλαβείς. Είναι άδικο οι τρελοί να στοιβάζονται με όλους τους υπόλοιπους. Άδικο για τους υπόλοιπους! 
"Τόσο μεγάλη ήταν η σύγχυση εκείνα τα χρόνια. Τόσο ήταν δύσκολο, τη στιγμή που κάνουν μια νέα αποτίμηση της "ανθρωπιάς", να προσδιορίσουν τη θέση που θα 'πρεπε να πάρει μέσα σ' αυτήν η τρέλα. Τόσο ήταν δύσκολο να την εντάξουν σ' ένα χώρο κοινωνικό, που την εποχή εκείνη ξαναχτιζόταν". 
Αυτά τα άσυλα, που συνήθως ονομάζονταν ησυχαστήρια, είχαν στόχο να γεννήσουν ενοχές στον ασθενή για την κατάστασή του. Ως μέσο σωφρονισμού επιβάλλονται η απόλυτη σιωπή του ψυχασθενούς, το επίμονο κοίταγμά του στον καθρέφτη, η διαρκής καταδίκη του από το ιατρικό προσωπικό, που το κάθε πρόσωπο που το αποτελεί έχει το ρόλο του Κριτή, αν όχι του δήμιου. 
"Ο τρελός χάνει με τρόπο παράδοξο, την ουσία της ελευθερίας του, με τη μορφή αποθέωσης της μοναχικότητάς του. Γίνεται υπεύθυνος για όσα γνωρίζει για την αλήθεια του. Φυλακίζεται μέσα στο αυτοεπανερχόμενο βλέμμα του και, τελικά, δένεται με τις αλυσίδες της ταπείνωσης του να είναι αντικείμενο δι΄ εαυτόν. Τώρα στον τρελό η συνειδητοποίηση ενώνεται με την ντροπή [...] να περιφρονά τον εαυτό του πριν κιόλας προλάβει να τον αναγνωρίσει, ή να τον γνωρίσει". 

odaimontislogotexnias 

Πέμπτη 1 Δεκεμβρίου 2016

Στα όνειρα αρχίζει η ευθύνη

"Ό, τι κι αν είναι αυτό που ψάχνεις, δε θα έρθει στη μορφή που το περιμένεις".

"Μπορεί να σου φαίνεται εξωφρενική αυτή η απόφαση, αλλά σκέψου το εξής: οι περισσότερες επιλογές που κάνουμε στη ζωή μας, είναι εξίσου εξωφρενικές".

"Και μόλις η θύελλα κοπάσει, δε θα θυμάσαι πώς κατάφερες να τη διασχίσεις, πώς κατάφερες να επιζήσεις. Στην πραγματικότητα, δε θα γνωρίζεις πως η θύελλα κόπασε. Ένα όμως είναι βέβαιο. Όταν βγεις από κει μέσα, δε θα είσαι το ίδιο άτομο με εκείνο που μπήκε. Περί αυτού πρόκειται".

"Όποιος ερωτεύεται αναζητά το χαμένο κομμάτι του εαυτού του. Γι' αυτό όλοι οι ερωτευμένοι μελαγχολούν όταν σκέφτονται τον αγαπημένο τους. Είναι σαν να επιστρέφεις σ΄ 'ενα δωματιο από το οποίο έχεις όμορφες αναμνήσεις, ένα δωμάτιο που έχεις καιρό να επισκεφθεις. Είναι φυσικό αυτό το συναίσθημα".

αποσπάσματα από το βιβλίο "Ο Κάφκα στην ακτή" του Χαρούκι Μουρακάμι