Παρασκευή 24 Φεβρουαρίου 2012

Σαν τις γυναίκες που δε φλερτάραμε ποτέ

«Ένα βιβλίο που δεν γράφτηκε ποτέ είναι κάτι παραπάνω από ένα κενό. Είναι μια από τις ζωές που δεν μπορέσαμε να ζήσουμε. Ένα από τα ταξίδια που δεν μπορέσαμε να κάνουμε. Είναι το βιβλίο που ίσως να μας είχε επιτρέψει να αποτύχουμε καλύτερα».

Η αίθουσα στο Μιλάνο όπου παρουσιάστηκε το τελευταίο βιβλίο του Τζωρτζ Στάινερ με τίτλο «Τα βιβλία που δεν έγραψα», ήταν κατάμεστη. Ο συγγραφέας, κοντά στα ογδόντα πια, μιλούσε με πάθος για όλα εκείνα τα θέματα που δεν έχει προλάβει (ακόμη) να πιάσει, τον ρόλο του φθόνου στη λογοτεχνία, τις γλώσσες του έρωτα, την εμμονή της ιδιωτικότητας, την εβραϊκή ταυτότητα, την αγάπη για τα ζώα όταν ξεπερνά την αγάπη για τους ανθρώπους. «Το βιβλίο που δεν γράφτηκε συνοδεύει εκείνα που, αν και το θέλαμε, δεν έχουν ολοκληρωθεί σαν μια δραστήρια σκιά, είρων και ταυτόχρονα θλιμμένη. Η φιλοσοφία διδάσκει ότι η άρνηση παίζει αποφασιστικό ρόλο, οι συνέπειές της είναι απρόβλεπτες...».

Ο Κλάουντιο Μάγκρις, που ήταν κι αυτός εκεί για να τιμήσει τον κοσμοπολίτη συνάδελφό του, παρομοίασε τα βιβλία που δεν γράψαμε με τις γυναίκες που θελήσαμε, που θα μπορούσαμε να έχουμε φλερτάρει, αλλά που για μια σειρά από λόγους δεν το κάναμε. «Δεν πρόκειται φυσικά για έναν κατάλογο των γυναικών με τις οποίες δεν ερωτοτροπήσαμε ποτέ. Αλλά για εκείνες που κατέχουν μια θέση στη μνήμη μας. Που μετανιώσαμε για το ότι δεν τολμήσαμε, ίσως επειδή μπορεί και να τα είχαμε καταφέρει». Είναι σαν εκείνο το ταξίδι στον Βόρειο Πόλο που μας δόθηκε κάποτε η ευκαιρία να κάνουμε, αλλά την τελευταία στιγμή κάτι χάλασε. Τα μέρη που δεν έχουμε πάει είναι χιλιάδες, ο Βόρειος Πόλος δεν είναι το πιο προφανές, κι όμως αυτή η χαμένη εμπειρία έχει μείνει στη μνήμη μας.

«Στα 18 μου», πήρε τη σκυτάλη ο τρίτος εκ των ομιλητών, ο Ουμπέρτο Εκο, «ήθελα να γράψω ένα βιβλίο για τον Αβελάρδο. Είχα διαβάσει πολύ, είχα γράψει αρκετές σελίδες, αλλά δεν ολοκλήρωσα ποτέ το βιβλίο. Ίσως επειδή έπρεπε να ταυτιστώ με τον φιλόσοφο- κι εκείνος ήταν ευνουχισμένος». Ένα άλλο βιβλίο που ονειρευόταν πάντα να γράψει είναι οι «Αναμνήσεις ενός πιανίστα του πιάνο-μπαρ». Ή «Η τελευταία ημέρα του Ιούδα». Ή η αφήγηση εκείνης της νύχτας που έριξαν μια γυμνή πόρνη στο δωμάτιο του Θωμά του Ακινάτη για να τον δοκιμάσουν. Κι εκείνος, αντί να της πει με ήρεμο τρόπο να φύγει, την κυνήγησε με βίαιο τρόπο, γιατί όσο ήταν ακόμη νέος πλημμύριζε από πάθη... Αστειευόμενος, ο Έκο κατηγόρησε τον Στάινερ ότι τον αντιγράφει- προηγούμενος όμως κατά δέκα χρόνια. Αυτός που προηγείται όλων, βέβαια, είναι ο Μπόρχες. «Η δόξα μου», είχε πει ο μέγας Αργεντίνος, «δεν είναι τα βιβλία που έχω γράψει, αλλά εκείνα που έχω διαβάσει».

Η τυραννία του έρωτα

Πώς συμβιβάζεται ο έρωτας με την ελευθερία; Είναι ο έρωτας δημοκρατικός; Σαράντα χρόνια μετά τον Μάη του ΄68, ο Πασκάλ Μπρικνέρ αναλύει τα παράδοξα του συναισθήματος που νίκησε τη σεξουαλική επανάσταση.

«Δεν υπάρχει ευτυχισμένος έρωτας», έλεγε ο Αραγκόν. Στην πραγματικότητα, για όσο χρονικό διάστημα διαρκεί, και όποιες μεταπτώσεις κι αν έχει, ο έρωτας δεν μπορεί παρά να είναι ευτυχισμένος. Το γεγονός ότι μια ερωτική περιπέτεια μπορεί μια μέρα να τελειώσει (στη Γαλλία, για παράδειγμα, οι μισοί γάμοι καταλήγουν σε διαζύγιο) δεν μειώνει την ποιότητά της ούτε την ένταση των δεσμών που αναπτύσσονται. Ασφαλώς υπάρχει πόνος στους έρωτές μας, αλλά είναι ένας πόνος που προκαλεί ευφορία, μια αγωνία που δημιουργεί ηδονή. Ίσως το πάθος να οδηγεί μοιραία στη δυστυχία. Μα είναι ακόμη μεγαλύτερη δυστυχία το να μην έχεις νιώσει ποτέ στη ζωή σου πάθος.

Ο «ελεύθερος έρωτας» είναι ένας από τους μύθους του Μάη του ΄68. Η μεγάλη εξίσωση της εποχής μας συνίσταται στη συμφιλίωση δύο αντιφατικών πραγμάτων: το να συμβιώνεις με κάποιον, παραμένοντας ταυτόχρονα κύριος της ζωής σου. Ο σημερινός ερωτευμένος είναι ένα ον που μιλά τη διπλή γλώσσα της μοιραίας αφοσίωσης και της ελεύθερης διάθεσης του εαυτού του. Θέλει να ενωθεί με τον άλλο και την ίδια στιγμή να είναι ανεξάρτητος. Η επιθυμία ενός ισχυρού δεσμού συνοδεύεται από τον πανικό της συζυγικής φυλακής. Εξ ου και αυτό το παιχνίδι με τον γάμο, που υποχωρεί ως θεσμός αλλά όχι και ως ιδανικό, που απομακρύνεται από την Εκκλησία για να πάρει τη μορφή της «συγκατοίκησης» ή της «ελεύθερης συμβίωσης». Θέλουμε όλα τα πλεονεκτήματα του έρωτα χωρίς τις συνέπειές του. Θέλουμε να ζούμε την περιπέτεια του έρωτα, με την προϋπόθεση να μην έχει επιπτώσεις στην καριέρα μας- και να μη μας στερεί το δικαίωμα να μπλεχτούμε σε κάποια άλλη περιπέτεια. Το παράδοξο του έρωτα είναι εν τέλει το παράδοξο της ύπαρξης: η σύγκρουση ανάμεσα στον κάθετο χαρακτήρα μιας επιθυμίας, ενός πάθους, της αναζήτησης του απολύτου, και στον οριζόντιο χαρακτήρα του χρόνου που περνά.

Ο έρωτας δεν έχει καμιά σχέση με τη δημοκρατία. Αν δεν έχουμε βρει ακόμη το φάρμακο για τις αρρώστιες που τον συνοδεύουν- ζήλεια, κτητικότητα, απιστία - είναι γιατί τέτοιο φάρμακο δεν υπάρχει! Ο έρωτας αντιστέκεται στις ουτοπίες της δικαιοσύνης και της ισότητας, αφού το να αγαπάς σημαίνει να προτιμάς. Ο έρωτας δεν επιδέχεται μεταρρύθμιση: όπως και η ευτυχία, είναι εκείνο το μέρος της ύπαρξης που δεν κατορθώνουμε να ελέγξουμε.

(Αποσπάσματα συνεντεύξεων του Μπρικνέρ στα περιοδικά «Νouvel Οbservateur» και «Le Ρoint», με αφορμή την έκδοση του νέου του βιβλίου με τίτλο «Το ερωτικό παράδοξο», Εκδ. Grasset)

Τετάρτη 22 Φεβρουαρίου 2012

Δόγμα 95

Η τελευταία αισθητική κίνηση που εμφανίστηκε στον ευρωπαικό κινηματογράφο, ήρθε στα μέσα της δεκαετίας του '90, από μια ομάδα δανών σκηνοθετών και ονομάστηκε "δόγμα '95".
Η διακήρυξη έγινε το 1995, με αφορμή τα 100 χρόνια του κινηματογράφου και ξεκίνησε όταν δύο Δανοί σκηνοθέτες, ο Λάρς Φόν Τρίερ και ο Τόμας Βίντερμπεργκ έγραψαν στα πεταχτά, μεταξύ σοβαρού και αστείου, μερικούς κανόνες κινηματογράφησης, τους οποίους κάπως μεγαλόσχημα ονόμασαν "δόγμα" και άλλοι δέκα σκηνοθέτες δέχτηκαν να τους προσυπογράψουν.
Ας δούμε τι ακριβώς λέει η διακήρυξη:

"Οι κινηματογραφιστές πρέπει να βάλουν την υπογραφή τους στα παρακάτω:
Ορκίζομαι στους ακόλουθους κανόνες που συντάχθηκαν και επικυρώθηκαν από το Δόγμα '95:

1) To γύρισμα πρέπει να γίνεται σε φυσικούς χώρους. Σκηνικά και είδη φροντιστηρίου δεν επιτρέπονται. (Αν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο είναι απαραίτητο για την ιστορία, πρέπει να χρησιμοποιηθεί και η τοποθεσία, όπου αυτό θα βρεθεί).

2) Ο ήχος δεν πρέπει ποτέ να παράγεται ξεχωριστά από τις εικόνες, ή αντίστροφα. (Μουσική δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί, εκτός αν παίζεται εκεί που γυρίζεται η ταινία).

3) Η κάμερα πρέπει να κρατιέται στο χέρι. Οποιαδήποτε κίνηση ή ακινησία που μπορεί να επιτευχθεί με το χέρι επιτρέπεται. (Η ταινία δεν πρέπει να λαμβάνει χώρα εκεί που στέκεται η κάμερα, το γύρισμα πρέπει να λαμβάνει χώρα εκεί που η ταινία λαμβάνει χώρα).

4) Η ταινία πρέπει να είναι έγχρωμη. Ειδικός φωτισμός δεν είναι αποδεκτός. (Αν υπάρχει πολύ λίγο φώς για έκθεση του φίλμ, η σκηνή πρέπει να κοπεί, ή μία απλή λάμπα μπορεί να προσαρτηθεί στην κάμερα).

5) Οπτική εργασία και φίλτρα απαγορεύονται.

6) Η ταινία δεν πρέπει να περιέχει επιπόλαιη δράση. (Φόνοι, όπλα κλπ, δεν πρέπει να υπάρχουν).

7) Χρονικές και γεωγραφικές αποστασιοποιήσεις απαγορεύονται. (Αυτό σημαίνει ότι η ταινία λαμβάνει χώρα εδώ και τώρα).

8) Ταινίες συγκεκριμένων ειδών δεν είναι αποδεκτές.

9) Το φορμάτ του φίλμ πρέπει να είναι το ακαδημαικό 35mm.

10) Ο σκηνοθέτης δεν πρέπει να αναγράφεται στους τίτλους.

Επιλέον ορκίζομαι ως σκηνοθέτης να απέχω από το προσωπικό γούστο! Δεν είμαι πια καλιτέχνης. Ορκίζομαι να απέχω από την δημιουργία ενός "έργου", καθώς θεωρώ το στιγμιαίο πιο σημαντικό από το συνολικό. Ο υπέρτατος σκοπός μου είναι να βγάλω την αλήθεια από τους χαρακτήρες και το σκηνικό χώρο μου. Ορκίζομαι να το κάνω αυτό με όλα τα μέσα που έχω στη διάθεσή μου και εις βάρος κάθε καλού γούστου και κάθε αισθητικής σύμβασης. Έτσι δίνω τον ΟΡΚΟ ΤΗΣ ΑΓΝΟΤΗΤΑΣ".

Κοπεγχάγη, Δευτέρα 13 Μαρτίου 1995
Εξ ονόματος του Dogme 95
Lars Von Trier
Thomas Vinterberg

Στόχος όλων αυτών των αρχών είναι η δημιουργία μιας πιο "αγνής" κινηματογραφικής φόρμας, η επιστροφή σ' έναν "επαγγελματικό ερασιτεχνισμό" ως τρόπου αντίδρασης των σκηνοθετών στην απόλυτη κυριαρχία των παραγωγών και στις συμβάσεις του κυρίαρχου κινηματογράφου που δημιουργούν στους θεατές την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας. Ο κινηματογράφος δεν πρέπει να αναδεικνύει την δραματουργία και τη "λαμπερή κινηματογράφηση" σε βάρος των προσώπων, ούτε την ιστορία σε βάρος του χαρακτήρα.
Οι τρόποι που προτείνονται για την επίτευξη αυτών των στόχων συνίστανται στα εξής: κάμερα στο χέρι, κινηματογράφιση σε φυσικούς χώρους και αποφυγή των τεχνητών σκηνικών, φωτισμών, εφέ κλπ. Εκείνο που προέχει είναι η κάμερα και όσα διαδραματίζονται μπροστά της (το προ-φιλμικό γεγονός) και τίποτα άλλο. Ο επιπρόσθετος φωτισμός απαγορεύεται - εκτός από ένα μικρό φώς προσαρτημένο στην κάμερα - ακόμα και αν το αποτέλεσμα είναι "ατελές", όπως νυχτερινές σκηνές που μοιάζουν καστανόχρωμες και στερούνται καλής διαύγειας.
Τελικά το "Δόγμα '95" δεν δικαιώθηκε στην πράξη αφού μέχρι το τέλος του 2000 μονάχα τέσσερις ταινίες πληρούσαν όλες τις αρχές: Το "Οικογενειακή γιορτή" του Βίντεμπεργκ (η πιο αντιπροσωπευτική ταινία του δόγματος, που ακολουθεί πιστά όλους τους κανόνες του, γυρισμένη με ψηφιακή - οικιακή βιντεοκάμερα), "Οι ηλίθιοι" του Φόν Τρίερ, το "Μιφούνε" του Σόρεν Γιάκομπσεν και "Ο βασιλιάς παραμένει ζωντανός" του Κρίστιαν Λέβρινγκ.
Οι περισσότερες ακολουθούν επιλεκτικά του κανόνες του δόγματος, όπως ας πούμε το αριστουργηματικό "Δαμάζοντας τα κύματα" στην οποία τα μεγάλα πλάνα, η κάμερα στο χέρι που ακολουθεί από πολύ κοντά τους ήρωες, ο πρόχειρος φωτισμός και ο κόκκος της φωτογραφίας, αναδεικνύουν μ' έναν μοναδικό τρόπο την συναισθηματική ένταση των ηρώων, σε βάρος του αισθητικού αποτελέσματος.

Δευτέρα 20 Φεβρουαρίου 2012

Αντίσταση στη νύχτα

Η είδηση ήταν χαμένη στις εσωτερικές σελίδες των ιταλικών εφημερίδων: ένας 95χρονος «πιάστηκε» στο κρεβάτι από την κόρη του αγκαλιασμένος με την 30χρονη γυναίκα που τον πρόσεχε.

Oνόματα δεν γνωρίζουμε. Δεν ξέρουμε πώς λέγεται ο 95χρονος ή η κοπέλα, δεν χρειάζεται άλλωστε, δεν ξέρουμε ούτε σε ποια πόλη της Ιταλίας συνέβη το γεγονός. Αυτό που ξέρουμε είναι ότι τις νύχτες ο γέρος επεδείκνυε πάντα συμπεριφορά αρμόζουσα προς την ηλικία του. Μιλούσε, για να ακούει τη φωνή του. Σηκωνόταν συχνά για να πάει στην τουαλέτα, ίσως λόγω του προστάτη, ίσως πάλι για να κατανικήσει τη μοναξιά του. Αναστέναζε, γκρίνιαζε, έκανε πως πονούσε, μπορεί αλήθεια να πονούσε, φώναζε την κόρη του ή τη γυναίκα που τον πρόσεχε, φώναζε τον θάνατο. Ζούσε τον θάνατο κάθε νύχτα, τον καλούσε και τον φοβόταν. Αλλά ερωτικά ένστικτα δεν φαινόταν να έχει. Τι ερωτικά ένστικτα να έχει ένας άνδρας 95 ετών;

«Δεν ξέρω τι τον έπιασε εκείνη τη νύχτα», λέει η 30χρονη, όχι η κόρη του, αυτή λογικά πρέπει να είναι μεγαλύτερη, αλλά η γυναίκα που τον προσέχει. «Με φώναξε στο κρεβάτι του, μου ζήτησε να ξαπλώσω δίπλα του, μ΄ αγκάλιασε και αποκοιμήθηκε». Η 30χρονη είναι έκπληκτη, και ελαφρά ενοχλημένη. Η κόρη του το ίδιο. Γιατί δεν πεθαίνει αθόρυβα, όπως έζησε; Τι τον έπιασε αυτή την αυγουστιάτικη νύχτα; Να ήταν η ζέστη, το φεγγάρι, αυτή η γλύκα στον αέρα που δεν αποκλείει κανέναν, ούτε καν τους γέρους, όπως γράφει ο Μαρτσέλο Βενετσάνι στην Κοριέρε ντέλα Σέρα; Να ένιωσε ότι πλησιάζει το τέλος και να θέλησε για μια τελευταία φορά να βρεθεί στο κέντρο του μικρού του σύμπαντος;

Την άλλη μέρα έκανε ακόμη κάτι απροσδόκητο: είπε ότι δεν θέλει πια να τον προσέχει αυτή η κοπέλα. Μπορεί να ενοχλήθηκε κι αυτός, μπορεί να ντράπηκε και να θέλει να σβήσει από το μυαλό του αυτή την ανάμνηση, μπορεί πάλι να θέλει να την εκδικηθεί γιατί περίμενε κάτι παραπάνω, ένα φιλί, ένα χάδι, μια πνοή συνενοχής. Μα πώς αλήθεια να τον χάιδευε; Όπως η μάνα χαϊδεύει το παιδί της, ξέροντας ότι σε λίγα χρόνια δεν θα την αφήνει πια να το κάνει; Όπως η σύζυγος χαϊδεύει τον άντρα της, λίγο από συνήθεια, λίγο από καθήκον; Όπως η ερωμένη χαϊδεύει τον εραστή της, λάγνα αλλά και λίγο βιαστικά, παθιασμένα, ένοχα, καμιά φορά απεγνωσμένα; Πώς να χαϊδέψεις έναν άνδρα 95 ετών που σε πληρώνει για να τον προσέχεις;

Πολλοί θα γελάσουν. Άλλοι θα αδιαφορήσουν. Αλλά είναι απέραντα συγκινητικό το αγκάλιασμα ενός ανθρώπου που ζητά από τον έρωτα όχι το φρούτο, αλλά τουλάχιστον τον πυρήνα. Κι είναι απέραντα τρυφερή η νύχτα για ένα γέρο που στη νύχτα θέλει να αντισταθεί.

Πέμπτη 16 Φεβρουαρίου 2012

Ένα λιβάδι γεμάτο μαργαρίτες

Ο ΓΙΟΣ. Ο Μορένο Βέργκα είναι ένα πανέμορφο παιδί που γεννήθηκε πριν από επτά χρόνια στο Μιλάνο. Στην αρχή ήταν απολύτως υγιής. Μέσα σε λίγες ημέρες, όμως, έχασε τόσο το φως του όσο και την ικανότητα να επικοινωνεί με το περιβάλλον. Τρεις λέξεις μόνο καταλαβαίνει, τις λέξεις που του επιτρέπουν να επιβιώσει: σούπα, νερό, νάνι.

Ο ΠΑΤΕΡΑΣ. Ο 42χρονος Μασιμιλιάνο Βέργκα διδάσκει κοινωνιολογία του δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. Εχει τρία παιδιά, τον εννιάχρονο Τζάκοπο, τον τετράχρονο Κόζιμο και τον Μορένο. Το βιβλίο του το αφιέρωσε στους δύο πρώτους. Ο άλλος δεν μπορεί έτσι κι αλλιώς ούτε να διαβάσει ούτε να καταλάβει. Η αφιέρωση δεν σημαίνει κατ’ανάγκη και ευθύνες. «Όταν αναγκαστώ να αποσυρθώ», τους λέει, «κι αν ο Μορένο βρίσκεται ακόμη δίπλα μου, θα χρειαστεί να πιαστεί από ένα χέρι για να προχωρήσει. Αν δεν είναι το δικό σας, σας ζητώ μονάχα να βρείτε ένα άλλο».

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Ο τίτλος του είναι «Η γλυκόπικρη ζωή μου με ένα παιδί με ειδικές ανάγκες» και κυκλοφόρησε προχθές στην Ιταλία από τις εκδόσεις Mondadori. Όπως σημειώνει στις πρώτες σελίδες ο συγγραφέας, «το μισό το έγραψα σε μια νύχτα και το υπόλοιπο στο τραμ, ενώ πήγαινα στη δουλειά. Με τον τρόπο αυτό συγκέντρωσα τις μυρωδιές, τις γεύσεις και τις εικόνες επτά χρόνων ζωής με τον Μορένο. Μυρωδιές ως επί το πλείστον δυσάρεστες, γεύσεις που με οδήγησαν να κάνω εμετό, εικόνες που τα μάτια μου δεν ήθελαν να δουν. Όμως τις γεύσεις τις συνηθίζεις. Οι μυρωδιές μαθαίνεις να μη σ’απασχολούν. Εχω σκεφτεί μάλιστα πως ίσως εκείνος να κρατά τον τροχό της τύχης, γιατί δεν μπορεί να δει και ο εγκέφαλός του έχει το μέγεθος βόλου. Δεν μπορώ να πω πως ο Μορένο είναι το πιάτο που προτιμώ ή ότι το άρωμά του είναι το αγαπημένο μου. Θα ήθελα όμως να κατορθώσω να τραβήξω εκείνη τη φωτογραφία που δεν μ’εγκαταλείπει ποτέ, εκείνη που μας απεικονίζει όταν κυλιόμαστε σε ένα λιβάδι. Το βιβλίο αυτό είναι ένα από τα τόσα κλικ που έχω κάνει τα τελευταία χρόνια».

ΈΝΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ. Το 2003, σε ηλικία 76 ετών, ο Σαλβατόρε Πισκιτέλο σκότωσε με δύο πυροβολισμούς τον 39χρονο αυτιστικό γιο του για να πάψει να υποφέρει. Το δικαστήριο τον έκρινε ένοχο, αλλά ο πρόεδρος Ναπολιτάνο του απένειμε χάρη. Ο Βέργκα ελπίζει να φανεί πιο δυνατός. Αυτό που ξέρει είναι πως για να καταλάβεις τι σημαίνει αναπηρία πρέπει να έχεις ανάπηρο παιδί.

ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ. «Με τον Μορένο» - λέει ο τραγικός πατέρας στην Κοριέρε – «είναι σαν να περπατάς σε ένα λιβάδι γεμάτο μαργαρίτες: δεν ξέρεις πού να βάλεις τα πόδια σου για να μην τις πατήσεις».

Δευτέρα 13 Φεβρουαρίου 2012

Υπάρχουν πολλές Οδύσσειες

Το μυστήριο απασχολούσε τους ειδικούς εδώ και αιώνες: πώς τα κατάφερε ο Οδυσσέας να επιστρέψει στην Ιθάκη; Η απάντηση υπάρχει στην Οδύσσεια, αλλά μόνο οι στρουκτουλαριστές μπόρεσαν να την εντοπίσουν.
O Οδυσσέας γύρισε στην πατρίδα του επειδή στη συνεδρίαση των θεών που αποφάσισαν για την τύχη του έλειπε ο κυριότερος εχθρός του. Ο Ποσειδώνας ξεσάλωνε εκείνη την ώρα σε μια γιορτή καταβροχθίζοντας κρέας από ταύρους και αρνιά, πράγματα που ήταν απαγορευμένα για τους θεούς. Κι έτσι επικράτησε η πλευρά της Αθηνάς. Ο Οδυσσέας αποχαιρέτησε την Κίρκη, την Καλυψώ και τις άλλες εξωτικές του ερωμένες, και επέστρεψε στην πιστή του Πηνελόπη.
Η πολιτική και η τουριστική διάσταση είναι δύο από τις είκοσι αναγνώσεις της Οδύσσειας που περιλαμβάνει η Νούρια Περπινυά στο καινούργιο της βιβλίο με τίτλο «Οι κρύπτες της κριτικής». «Οι στρουκτουραλιστές προσέγγισαν την Οδύσσεια μέσα από το φαγητό και προσπάθησαν με αυτόν τον τρόπο να καταλάβουν τι γινόταν», λέει στην Ελ Παΐς η Ισπανίδα καθηγήτρια της Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Γέιδα. Οι μεταμοντέρνοι αντιμετώπισαν τον Οδυσσέα ως τον πρώτο σεξουαλικό τουρίστα της ιστορίας, που ικανοποιεί τις ερωτικές του επιθυμίες σε εξωτικά μέρη. Άλλοι επικεντρώθηκαν στον ρυθμό των στίχων. «Πρέπει να διαβάσει κανείς την Οδύσσεια σε στίχους, έτσι ήθελε το έπος ο Όμηρος, κι έτσι πέρασε από γενιά σε γενιά», τονίζει η 47χρονη Περπινυά. «Δεν θα είχε νόημα να διαβάσει κανείς μονάχα τους στίχους των τραγουδιών των Μπητλς. Χωρίς τη μουσική δεν λένε τίποτα».
Στις φεμινίστριες κριτικούς δεν αρέσει καθόλου ο ρόλος της Πηνελόπης, θα την ήθελαν περισσότερο βασίλισσα και λιγότερο νοικοκυρά. Εκτιμούν όμως την παρουσία άλλων γυναικών, όπως η ευφυής Αθηνά, η γλυκιά και αθώα Ναυσικά, η παθιασμένη Καλυψώ. Σύμφωνα με την Καταλανή καθηγήτρια, «αυτή η ποικιλία γυναικείων χαρακτήρων εξαφανίζεται από τη λογοτεχνία μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, όλη αυτή την περίοδο οι γυναίκες είναι είτε άγιες είτε πόρνες».
Οι μαρξιστές πάλι, όπως ο Αντόρνο και ο Χορκχάιμερ, αναζητούν τις πρώτες ενδείξεις της πάλης των τάξεων στο επεισόδιο με τις Σειρήνες. Ο Οδυσσέας, που δεν χρειάζεται να δουλεύει, ακούει δεμένος το τραγούδι, έχοντας προνοήσει να βάλει κερί στα αυτιά των ναυτών, δηλαδή της εργατικής τάξης, για να μπορούν να συνεχίσουν να κωπηλατούν.
Δεν υπάρχει μια αλήθεια, δεν υπάρχει μια ανάγνωση, δεν υπάρχει μια Οδύσσεια: υπάρχουν πολλές. «Η Οδύσσεια έπαψε να προκαλεί το ενδιαφέρον όταν ήλθε ο Μεσαίωνας, και έπρεπε να μπει ο 20ός αιώνας για να εξάψει ξανά τα πάθη», γράφει στο βιβλίο της η Περπινυά. «Μέχρι τότε τη θεωρούσαν κάπως φολκλορική και κοινότοπη. Τα πράγματα δεν είναι τόσο σταθερά όσο νομίζουμε, υπάρχουν απότομες αλλαγές, οι γνώμες και οι αξίες μεταμορφώνονται ριζικά». Τα δικά της πάθη, πάντως, δεν αλλάζουν. Κι έχει ένα ακόμη μεγάλο όπλο: το χιούμορ.

Πέμπτη 9 Φεβρουαρίου 2012

Το σχέδιο Γ κατά της κρίσης

Οι αρχές του Μπουένος Αϊρες είχαν μια ιδέα. Όποιος κάτοικος πληρώνει τους φόρους του στην ώρα τους θα μπορεί να κατεβάζει δωρεάν εγχώρια μουσική από το Διαδίκτυο. Σχετική συμφωνία υπέγραψε ο υπεύθυνος για την είσπραξη των φόρων στην επαρχία Μάρτιν Ντι Μπέγια με τον πρόεδρο της Sony Music Argentina Νταμιάν Αμάτο. Με τον τρόπο αυτό, εξήγησε χθες ο πρώτος, επιτυγχάνονται τρία πράγματα. Πρώτον, προωθείται η αργεντίνικη μουσική. Δεύτερον, επιβραβεύονται οι φορολογικά συνεπείς. Τρίτον, καταπολεμάται η πειρατεία.

Το μέτρο αυτό εντάσσεται χωρίς αμφιβολία στο σχέδιο που πρότεινε ο γνωστός αρθρογράφος των Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, Χάρι Αϊρς. Το σχέδιο Α για την καταπολέμηση της χρηματοπιστωτικής κρίσης, που περιλαμβάνει λιτότητα, λιτότητα κι ακόμη περισσότερη λιτότητα, είναι φανερό ότι απέτυχε. Το σχέδιο Β, που προβλέπει ένα μεγαλύτερο δανεισμό ώστε να δοθεί ώθηση στην ανάπτυξη, προσκρούει στην άρνηση των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, και κυρίως του Βερολίνου. Καιρός λοιπόν για ένα σχέδιο Γ, το οποίο δεν στηρίζεται ούτε στην εξουθένωση των πληθυσμών ούτε σε μέτρα όπως η έκδοση ευρωομολόγων. Για την ακρίβεια, δεν προϋποθέτει καμιά απολύτως έντονη δραστηριότητα. Το σχέδιο αυτό μας ζητά απλώς να κάνουμε μια παύση, να σκεφτούμε, να διαβάσουμε, ιδίως να διαβάσουμε ποίηση, να ακούσουμε μουσική, να περπατήσουμε, ασφαλώς να μην οδηγήσουμε, ή τουλάχιστον να μην οδηγήσουμε γρήγορα.

Είναι ένα σχέδιο που αφορά το βάθος, γράφει ο Αϊρς. Πρέπει να προχωρήσουμε σε μεγαλύτερο βάθος, τόσο μέσα μας όσο και σε αυτά που μας περιβάλλουν. Για να κατανοήσουμε ένα έργο τέχνης, δεν αρκεί να το παρατηρήσουμε, να το εντάξουμε σε μια εποχή, να το συνδέσουμε με τη ζωή του ζωγράφου. Πρέπει και να το νιώσουμε, να διεισδύσουμε σ’αυτό, να ακούσουμε την αντήχησή του. Κι αυτό ισχύει είτε πρόκειται για ένα κονσέρτο του Μπετόβεν είτε για ένα ποίημα του Λόρκα ή ένα πορτρέτο του Ρέμπραντ.

Ο βρετανός αρθρογράφος αναφέρεται σε μια από τις λιγότερο «επαναστατικές» σονάτες του Μπετόβεν, τη σονάτα για πιάνο σε Σι μείζονα υπ’αριθ. 11 έργο 22, η οποία στα χέρια του βορειοϊρλανδού πιανίστα Μπάρι Ντάγκλας απογειώνεται. Το ίδιο συμβαίνει με το τέταρτο κονσέρτο για πιάνο του ίδιου συνθέτη, όταν το ερμηνεύει η Μιτσούκο Ουσίντα. Ο καθένας έχει ασφαλώς τις μουσικές του εμπειρίες.

Ο εθισμός στην αποθέωση της κοινοτοπίας και στην εξύμνηση των ατάλαντων, καταλήγει ο Αϊρς, δεν είναι ίδιον τόσο των κούφιων ανθρώπων όσο των ρηχών. Κι αυτή η παράδοση στη ρηχότητα μπορεί να έχει τραγικές συνέπειες.

Τρίτη 7 Φεβρουαρίου 2012

Ένα πραγματικό προπατορικό αμάρτημα

«Παρατηρώ, στην περίπτωσή μου, ένα είδος σύγκλισης, συνάντησης, που ίσως να είναι τυχαία ίσως όχι και τόσο, ανάμεσα στο επάγγελμα του εθνολόγου, που μ΄ έκανε ευαίσθητο απέναντι στα συγκεκριμένα δεδομένα της κοινωνικής ζωής, και σε μια προσωπική εμπειρία: την ελαφρά κλίση μου προς την πολιτική δράση.

Όταν ήμουν φοιτητής, ή μάλλον από το λύκειο ακόμη, ήμουν μέλος του σοσιαλιστικού κόμματος, που λεγόταν τότε SFΙΟ, όπου είχα μάλιστα ορισμένες ευθύνες: ήμουν γενικός γραμματέας της Ομοσπονδίας σοσιαλιστών φοιτητών. Την περίοδο 1930-1935, όπως όλοι οι σύντροφοί μου, ήμουν πασιφιστής. Ύστερα έζησα την πρώτη φάση του πολέμου, στη συνέχεια την καταστροφή, και κατάλαβα ότι ήταν μεγάλο λάθος να κλείσω την πολιτική πραγματικότητα στο πλαίσιο των απόλυτων ιδεών. Ίσως αυτό να ήταν δυνατό στη διάρκεια μιας σχετικά σύντομης περιόδου ζωής των κοινωνιών μας, όταν η πνευματική σκέψη και μια πολιτικοκοινωνική συγκυρία πλησίασαν μεταξύ τους τόσο ώστε ο λαός να αισθανθεί ότι εκφράζεται από τους ιδεολόγους, ενώ οι τελευταίοι είχαν την αίσθηση ότι “κολλούσαν” σε μια συγκεκριμένη πραγματικότητα και στην προοπτική της. Για πολλούς λόγους, φοβάμαι ότι ο σημερινός κόσμος, εξαιτίας της πυκνότητάς του, της πολυπλοκότητάς του, του απίστευτα μεγάλου αριθμού μεταβλητών που περιλαμβάνει, δεν μπορεί πια να γίνει αντιληπτός, τουλάχιστον με έναν οικουμενικό τρόπο.

Μου έχουν συχνά καταλογίσει ότι είμαι αντι-ανθρωπιστής. Δεν νομίζω πως είναι αλήθεια. Αν έχω εξεγερθεί ενάντια σε κάτι, και αισθάνομαι βαθιά μέσα μου ότι είναι βλαβερό, είναι αυτό το είδος άκριτου ανθρωπισμού που απορρέει αφενός από την ιουδαιοχριστιανική παράδοση και αφετέρου, πιο κοντά μας, από την Αναγέννηση και τον καρτεσιανισμό, ενός ουμανισμού που θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι απόλυτος κύριος της δημιουργίας.

Έχω την αίσθηση ότι όλες οι τραγωδίες που έχουμε ζήσει, πρώτα με την αποικιοκρατία, ύστερα με τον φασισμό και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, δεν βρίσκονται σε αντίθεση ή αντίφαση με τον υποτιθέμενο ανθρωπισμό που ασκούμε εδώ και αιώνες, αλλά σχεδόν αποτελούν τη φυσική του προέκταση. Κι αυτό, επειδή ο άνθρωπος χάραξε με μια κίνηση τα όρια των δικαιωμάτων ανάμεσα στον ίδιο και τα άλλα όντα, και στη συνέχεια αναθεώρησε αυτά τα όρια στο εσωτερικό του ανθρωπίνου είδους, διαχωρίζοντας ορισμένες κατηγορίες που θεωρούνταν πραγματικά ανθρώπινες από άλλες. Οι τελευταίες υποβαθμίστηκαν έτσι με βάση το ίδιο μοντέλο που είχε χρησιμεύσει για να διαχωριστούν τα ανθρώπινα από τα μη ανθρώπινα όντα. Πρόκειται για ένα πραγματικό προπατορικό αμάρτημα που σπρώχνει την ανθρωπότητα προς την αυτοκαταστροφή».

(Από συνέντευξη που έδωσε ο μεγάλος ανθρωπολόγος Κλωντ Λεβί-Στρως στη Μοντ τον Ιανουάριο του 1979)

Δευτέρα 6 Φεβρουαρίου 2012

Kώστας Αξελός


«Τα μεγάλα ερωτήματα έχουν απαντηθεί από δεκάδες μεγάλους και παραμένουν αναπάντητα. Στη φιλοσοφία, η έννοια της απάντησης σε ένα ερώτημα είναι μια αδόκιμη σκέψη. Το γιατί υπάρχει ο κόσμος έχει ποτέ αποδειχθεί;» λέει ο Κώστας Αξελός. Και στην εύλογη ερώτηση αν η συνεχής αυτοαναίρεση της αλήθειας αναζωογονεί ή σκοτώνει τον φιλόσοφο, απαντά: «Μιλάω πάντα για στοχαστές και όχι για φιλοσόφους. Και η αλήθεια είναι μια πάρα πολύ προβληματική έννοια. Βλέπω την αλήθεια σαν κυρίαρχη μορφή μιας περιπλάνησης. Αμα η περιπλάνηση παίρνει μορφή και περιεχόμενο και συγκροτεί και συγκροτείται, δίνει μια μορφή της αλήθειας. Αλλά η αλήθεια υπακούει στην περιπλάνηση, και όχι το αντίθετο».

Τέλος των ιδεολογιών;
Οι ιδεολογίες γενικευόμενες πεθαίνουν. Μετά από αυτές, μια μέση απατηλή νοοτροπία θα κυριαρχήσει για πολύ.
Με ποια χαρακτηριστικά;
Εχει στοιχεία από όλα. Λίγο φιλελεύθερα, λίγο σοσιαλιστικά, λίγο χριστιανικά, λίγο εβραϊκά, λίγο προλεταριακά, λίγο αστικά, λίγο από τις φιλοσοφίες, αλλά είναι πάντα ένα μπέρδεμα, χωρίς αυτό να είναι σκέψη. Κάνει τους ανθρώπους να νομίζουν ότι σκέπτονται.
Μπορεί ο άνθρωπος να προχωρήσει έτσι;
Η τεχνική προχώρησε με γιγαντιαία βήματα. Ο άνθρωπος, όμως, αμφιβάλλω πολύ.
Θα μπορούσατε να διαβλέψετε στον αυριανό κόσμο;
Ο αυριανός κόσμος, ο βιομηχανικός, μαζικός, μηδενιστικός, ηλεκτρονικός και τεχνικοποιημένος πολιτισμός, θα τεχνικοποιήσει ακόμη και τη φαντασία. Υπάρχει ένα πέρα από την τεχνική; Και από ποιον κυριαρχείται η τεχνική; Δεν μπορώ να απαντήσω.
Επικυρίαρχη η τεχνική;
Σήμερα φαίνεται ότι είναι το κυρίαρχο στοιχείο. Υπάρχει έως και μια τεχνική των φαντασιώσεων. Ο κινηματογράφος, η ίδια μας η ζωή είναι μια μορφή τεχνικής. Είναι σαν αυτό που ακούω από τους φοιτητές, να λένε «έκανα έρωτα» χρησιμοποιώντας τη λέξη «κάνω» σαν να έκαναν ένα σκαμνί ως μαραγκοί…
Αν τελειώνει η φιλοσοφία, μετά τι;
Η εποχή μας έχει πέσει χαμηλά και η φιλοσοφία ζει το τέλος της. Μετά από αυτήν υπάρχει χώρος για μια ανοιχτή ποιητική σκέψη.
Το έργο σας είναι διαποτισμένο από την ποίηση.
Αναμφισβήτητα. Πέρα από την ποίηση του ανθρώπου με τη λυρική έννοια, υπάρχει η ποιητικότητα του κόσμου που είναι πιο δυνατή. Και η ανθρώπινη ποίηση είναι ένα ανταύγασμά της. Με ενδιαφέρει η ποίηση που ξεφεύγει από όλα τα όρια και φτάνει σε ένα ύπατο σημείο όπου συντρίβεται, συντρίβοντας και τον ποιητή της.
Τι είναι ο Θεός;
Η πορεία του κόσμου η ίδια έκανε να φανεί ένας Θεός. Λέω συχνά ότι ο Θεός είναι μια μορφή και μια μάσκα του κόσμου.
Τι κρατά ζωντανή τη σκέψη σας;
Η αναζήτηση, στη ζωή και στη σκέψη, της σύγκλισής τους και η αδυναμία της απόλυτης συνέπειας.
Είναι ποιοτικό κριτήριο για σας η συνέπεια ζωής και έργου σε έναν στοχαστή;
Θα έπρεπε να είναι. Αλλά βλέπουμε ότι μεγάλοι, τεράστιοι φιλόσοφοι σαν τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη είχαν την κουταμάρα να νομίζουν ότι οι δούλοι ήταν φύσει δούλοι. Κοντύτερα σε μας βρίσκεται ο Χάιντεγκερ και η τόσο ύποπτη σχέση του για ένα διάστημα με το ναζισμό. Η συνέπεια είναι μια απαίτηση την οποία βρίσκω πιο πολύ στους μεγάλους ποιητές σαν τον Χέλντερλιν και τον Ρεμπώ.
Ποια η ελπίδα, η απελπισία σας;
Ελπίδα και απελπισία είναι αντιμετωπίσεις σχετικές, στενές. Είναι και μένουν ψυχολογικές, άρα περιορισμένες.
Ο,τι ψυχολογικό, περιορίζει;
Οι ψυχικές δυνάμεις σπρώχνουν τη σκέψη. Το ψυχικό όμως, που γίνεται ψυχολογικό, είναι εμπόδιο. Παραδείγματος χάριν, ο ναρκισσισμός σαν το αποκορύφωμα του ψυχολογισμού είναι κάτι που όλα τα αναχαιτίζει, τα συρρικνώνει.
Κάποιες στιγμές δεν νιώσατε ναρκισσισμό, ματαιοδοξία…
Τα θεωρώ ευτελή, αλλά αναγκαία. Συγκροτούν κι αυτά την ολότητα και κανείς δεν μπορεί να βγει από την Ιστορία με καθαρά χέρια. Αν θέλει να κρατήσει τα χέρια του εντελώς καθαρά, δεν θα έχει χέρια. Ο άνθρωπος παίρνει μέρος σε αυτή την απογύμνωση, δεν είναι ποτέ έξω απ' ό,τι γίνεται.
Πώς εισπράττετε την αναγνώριση;
Αναμφισβήτητα με ικανοποίηση και θα έλεγα ψέματα αν έλεγα ότι είμαι αδιάφορος, έστω κι αν τα κίνητρά της δεν με ικανοποιούν πάντοτε. Το καινούργιο βιβλίο μου θα ήθελα να πουληθεί, να συζητηθεί, να αρέσει. Αλλά η αγωνία είναι ποιο θα είναι το επόμενο βήμα.
Γιατί εκδίδετε βιβλία;
Νομίζω πως είναι τα βιβλία μου εκείνα που μου επιβάλλονται.
Αν τα αφήνατε ως χειρόγραφα στο συρτάρι σας;
Ο άνθρωπος δεν είναι απομονωμένο ον. Δεν είναι ανεξάρτητος, είναι στοιχείο του κόσμου. Κάθε πράγμα θέλει να λεχθεί, να φανεί. Και η μετριότητα και η βλακεία. Και γι' αυτό έχουν κι αυτά το χώρο τους.
Τι υπηρετεί σήμερα η φιλοσοφία;
Δεν μπορεί να υπηρετήσει τίποτα και κανέναν. Σήμερα, ως πλανητική σκέψη μπορεί να τα θέσει όλα υπό ερώτηση και να δώσει αινιγματικές απαντήσεις.
Τι θα νέκρωνε τη σκέψη μας;
Η έλλειψη του παιχνιδιού.
Το παιχνίδι…
Ας θέσουμε πρώτα μια ερώτηση: πώς ξετυλίγεται ο κόσμος; Δεν θα έλεγα τι είναι ο κόσμος, γιατί τότε τον καθιστούμε στατικό. Οι μεν λένε προϊόν της ιδέας, οι άλλοι λένε προϊόν της ύλης, άλλοι λένε δημιούργημα του Θεού, άλλοι λένε φαντασίωση του ανθρώπου. Ολα αυτά είναι νοήματα που δίνουμε σαν να βρισκόμαστε έξω από τον κόσμο, ενώ ο κόσμος ο ίδιος ξετυλίγεται χωρίς νόημα, χωρίς γιατί και επειδή, σαν παιχνίδι.
Τι είναι ο χρόνος;
Ενα κεντρικότατο θέμα του στοχασμού, που κινητοποιεί και συντρίβει κάθε στοχασμό.
Λέτε «να μοχθήσουμε να σώσουμε το όνειρο αφού δεν μπορούμε να το πραγματοποιήσουμε»…
Ολοι κινούμεθα και από διάχυτα όνειρα. Τα όνειρα είναι τα ανοίγματα της ζωής μας. Εχουμε να μάθουμε περισσότερα πράγματα από τα όνειρά μας.
Η μη πραγματοποίησή τους…
Ισως κλονιστεί και η έννοια της πραγματοποίησης. Ισως κάποτε καταλάβουμε ότι το «πραγματοποιώ» σημαίνει συγχρόνως και συντρίβομαι.
Γιατί υποφέρει ο άνθρωπος;
Διότι δεν είναι το όλον. Είναι ένα τμήμα του.
Θα μπορούσε να είναι αλλιώς;
Δεν θα μπορούσε, αλλά πνίγεται μέσα σε αυτόν τον περιορισμό. Οτι δεν μπορεί να είναι εδώ και κει συγχρόνως…
Τι είναι ο έρωτας;
Η αναζήτηση που έγκειται στη συνάντηση και τη μη συνάντηση με τον άλλον.
Τι είναι για σας το θηλυκό;
Το ήμισυ του κόσμου. Κάτι πάρα πολύ κυρίαρχο, όχι σε επίπεδο διάκρισης φύλων, άντρας - γυναίκα. Είναι σαν δύο δυνάμεις στον κόσμο. Η σχέση με το θηλυκό είναι ένα από τα σημεία συνάντησης, των ανθρώπων μεταξύ τους και με τον κόσμο, και μαζί απομάκρυνσης. Δεν μπορεί ποτέ να πραγματοποιηθεί η απόλυτη συνάντηση αρσενικού και θηλυκού.
Επαιξε ρόλο το θηλυκό στη ζωή και στο έργο σας;
Πάρα πολύ. Αλλά δεν ξέρω πολύ καλά πού και πώς.
Ο θάνατος;
Διατρέχει όλη τη ζωή, είναι το οριστικό τέλος της και διατηρεί τα ίχνη της ζωής του θανόντος, που κι αυτά θα εξαφανιστούν κάποτε.
Τον φοβάστε;
Δεν υπάρχει για μένα ο φόβος του θανάτου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θέλω να πεθάνω αύριο. Ο θάνατος είναι ο καλύτερος φίλος και ο χειρότερος εχθρός, γιατί βάζει ένα τέρμα στην περιπέτεια που λέγεται ζωή. Αλλά είναι αυτός που δίνει νόημα σε κάθε πράγμα.
Οι περισσότεροι φοβούνται.
Ο άνθρωπος φοβάται τη ζωή περισσότερο από το θάνατο. Τη ζωή που οδηγεί προς το τέλος νομίζω ότι φοβούνται οι άνθρωποι.
Μεγαλύτερος φόβος σας;
Το στέγνωμα της ψυχής και της σκέψης.
Πώς θα νικηθεί ο φόβος;
Με τη συμφιλίωση μαζί του.
Ποια τρία πράγματα θα άξιζε να πιστέψουμε;
Η πίστη είναι υπόθεση θρησκευτική. Με την ποίηση και τη σκέψη ο άνθρωπος μπορεί να ανοιχτεί στη φύση, στην τεχνική και στο περιπλανώμενο παιχνίδι επάνω σε έναν ληξιπρόθεσμο πλανήτη.
Από πού να πιαστεί ο σύγχρονος άνθρωπος για να υπάρξει;
Να πιαστεί δεν μπορεί από πουθενά. Του είναι ίσως δυνατόν να ανοιχτεί στο αποσπασματικό Ολον.
Με τι όπλα;
Χωρίς όπλα. Και χρησιμοποιώντας όλα τα όπλα. Το άνοιγμα δεν είναι κάτι το μυστηριώδες. Ας πάρουμε μια παρέα στην παραλία. Οι μεν φωτογραφίζουν τους δε. Θέλουν να τους οικειοποιηθούν, να τους αρχειοθετήσουν. Οι άλλοι φωτογραφίζουν τη θάλασσα, θέλουν να την ακινητοποιήσουν. Οι άλλοι λένε, τι ωραία που είναι, δες, δες τι ωραία που χτυπάει το κύμα. Ολα αυτά είναι μορφές ακινητοποίησης του χρόνου, του χώρου και όχι άνοιγμα στο χωροχρόνο. Ανοιγμα είναι να έκαναν μπάνιο, να χαίρονταν, να ζούσαν χωρίς αυτό το δες, δες...
Το αξιακό σύστημα που οικοδομείτε;
Δεν οικοδομώ σύστημα. Επιχειρώ ένα βήμα. Και αυτό θα περάσει. Δεν είναι αυτοσκοπός. Ξέρει κανείς ότι αφήνει κάτι πίσω του και ας έχει υποστεί απέραντες μεταλλαγές.
Αυταπάτη αθανασίας;
Αν το εκλαμβάνει κάποιος σαν αυταπάτη αθανασίας, πρέπει τελικά να ξέρει ότι θα γίνει κάτι τελείως άλλο.
Εχω μια πικρή αίσθηση από όσα λέτε για τον κόσμο.
Πικρή, γιατί κρατάμε χιλιάδων χρόνων πίκρα. Γιατί μας έμαθαν ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι το ιδεατόν του Πλάτωνα, το καλό του Χριστιανισμού, ο καλός αστός και μετά ο καλός προλετάριος, σήμερα ο καλός παραγωγός… Η ανθρωπότητα έχει υποστεί χιλιάδων χρόνων κηρύγματα που την περιορίζουν ολοένα και πιο πολύ.
Υπάρχει σήμερα κρίση;
Υπάρχει κρίση πολιτισμού, κρίση στον ψυχισμό των ανθρώπων, η οποία εκδηλώνεται σε ολόκληρο τον κόσμο.
Γιατί οι νέοι πάντα διάβαζαν Μαρξ και Νίτσε συγχρόνως;
Διότι και οι δύο κάνουν ανελέητη κριτική του παρόντος. Ο Μαρξ καταδικάζει όλη την αποξένωση του ανθρώπου από τον εαυτό του μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα. Ο Νίτσε βλέπει στο σύστημα όπου ζούμε έναν απέραντο μηδενισμό. Ομως και οι δύο θέλουν να κάνουν ένα βήμα σωτηριολογικό. Ο Μαρξ στον απόλυτο κομμουνισμό και ο Νίτσε στον υπεράνθρωπο. Ως τα τώρα δεν ξέρω κανέναν φιλόσοφο που να μη θέλησε να δώσει σωτηριολογικό άνοιγμα.
Για ποιον πολιτισμό θα μιλούσατε σήμερα;
Η εποχή μας είναι η εποχή του μυθολογικο-τεχνολογικού πολιτισμού που κρύβει το βαθύτερό του κίνητρο.
Με ποια εργαλεία θα μπορούσαμε να «εξανθρωπιστούμε»;
Με τα εργαλεία προχωρούμε, όπως λένε (προς τα πού;), αλλά αυτά δεν λύνουν το βασικό πρόβλημα της ύπαρξης της ανθρωπότητας, η οποία είναι εγκλωβισμένη στην τεράστια δύναμη που προέρχεται από τη συνάντηση της φύσης με την τεχνική.
Η μεγαλύτερη χαρά;
Οι συναντήσεις -στιγμιαίες και καίριες- με εκφάνσεις της φύσης, η δύναμη του έρωτα και της φιλίας που περιέχει τον έρωτα, οι σκέψεις που έρχονται σε μας.
Το μεγαλύτερο όραμα;
Το όραμα της συνάντησης της σκέψης και του κόσμου και η παραδοχή του φευγαλέου. Η παραδοχή της φανέρωσης και της ταυτόχρονης απόσυρσης, όσο γίνεται πιο γαλήνια.
Νιώθετε ότι πρέπει να αποδείξετε κάτι;
Από την εφηβεία είχα την εντύπωση ότι έπρεπε να πω αυτό που βλέπω.
Η εξάρτηση από τους άλλους είναι αδυναμία;
Εχουμε αναγκαία εξάρτηση από τους άλλους ανθρώπους. Η εξάρτηση πάλι δημιουργεί τα κενά της. Εξάρτηση και μη εξάρτηση έχουν το αναγκαίο στοιχείο που είναι και θετικό και αρνητικό.
Αυτοδυναμία;
Δεν μπορεί να υπάρξει σε κανένα επίπεδο.
Η εικόνα που έχετε για τον εαυτό σας;
Ειλικρινά, δεν έχω μια ενιαία εικόνα του εαυτού μου. Οταν γνωρίζω ότι η τάδε σκέψη είναι σημαντική, τότε νομίζω ότι ίσως αυτό είναι περαστικό, λέω ότι προσπαθώ να τολμάω να σκέπτομαι, ενώ το μεγαλύτερο σύνολο των ανθρώπων σήμερα δεν σκέπτονται… Θα έλεγα, είναι πρισματική η εικόνα του εαυτού μου, όπου γυρίζουν διαρκώς όλα τα χρώματα, όπως στο καλειδοσκόπιο.
Η σύγχρονη Ελλάδα;
Είναι ένα πρόβλημα. Ούτε Ανατολή ούτε Δύση ούτε Ευρώπη ούτε Ασία. Βαδίζει προς την αναζήτηση μιας ενότητας, την οποία δεν βρίσκει εύκολα. Δεξιά και Αριστερά είναι φθαρμένες και δεν αναδύεται ένας δρόμος.
Πώς θα ανακαλύψουν οι Ελληνες πολιτικοί την «πραγματική πολιτική»;
Θα έπρεπε να ξεπεράσουν τον στενό πολιτικαντισμό. Είναι όμως αυτό δυνατό;
Είναι εφικτή η Δημοκρατία;
Η Δημοκρατία μένει ουτοπική, δηλαδή δεν έχει πουθενά τόπο να πραγματοποιηθεί. Το ίδιο της το νόημα μας ξεφεύγει.
Τι σας έχει δώσει η Ελλάδα;
Μια ζωική ορμή. Την επαφή με τα στοιχεία της, τη θάλασσα, τον αέρα, τη γη, τη φωτιά.
Τι σας έχει πάρει;
Δεν είχα ποτέ την προκατάληψη, ώστε να μπορέσει να μου την πάρει.
Οι τιμές που σας κάνουν τα ελληνικά πανεπιστήμια τι συναισθήματα σας γεννούν;
Ευχάριστα. Θα επιθυμούσα όμως και μια πιο ζωντανή συζήτηση, στοχαστική και παραγωγική, με τους πανεπιστημιακούς.
Σκεφτήκατε ότι μπορεί να σας τιμούν και να μη σας έχουν διαβάσει;
Πολλά πράγματα δεν χρειάζεται να έχουν διαβαστεί. Μπορεί να διαπερνάνε την ατμόσφαιρα.
Εσείς διαψεύδετε την κατάρα των Ελλήνων να μην αναγνωρίζουν ζώντες δημιουργούς.
Στην Ελλάδα υπάρχει μεμψιμοιρία και δυσκολία αν δεν προηγηθεί μια αναγνώριση από τα έξω. Εξω είναι πιο πολιτικά θεσμισμένα τα πράγματα. Αλλά και υπάρχουν πράγματα που περιμένουν ακόμα το μέλλον τους.
Πιστεύετε ότι έχετε αμειφθεί;
Και ναι και όχι. Αν όμως ήταν πλήρης η αναγνώριση, θα σήμαινε ότι θα επιπέδωνε και το ειπωμένο.
H τέχνη αποτιμάται σε χρήμα. Η σκέψη;
Υπάρχει προσωπική σχέση με το έργο τέχνης. Η σκέψη έχει μία σχέση με το όλον. Μπορεί να αποτιμηθεί ένα έργο. Το όλον όμως;
Τι θα λέγατε σε έναν νέο φιλόσοφο;
Να ανοιχτεί στη σκέψη, στα κείμενα και στο κίνημα της σκέψης, στην ποίηση που διατρέχει κάθε τέχνη και να ζήσει και να πει αυτό που τον εμψυχώνει και τον συνθλίβει ατομικά και κοινωνικά.
Τι θα λέγατε σε έναν έφηβο;
Να κρατήσει, όσο γίνεται, έναν παλμό και στη λεγόμενη ώριμη ηλικία.

Σάββατο 4 Φεβρουαρίου 2012

Η αλληλογραφία των δικαιωμένων

Ο Κέινς κι ο Μαρξ δεν συναντήθηκαν ποτέ. Όταν γεννήθηκε ο πρώτος (1883), ο δεύτερος είχε πεθάνει. Συναντιούνται, όμως, οι αναλύσεις τους. Ο Γάλλος οικονομολόγος Ζαν-Μαρί Αριμπέ, αντιπρόεδρος της Αttac, παρουσιάζει στη «Λιμπερασιόν» μια φανταστική αλληλογραφία μεταξύ των δύο δικαιωμένων.

Αγαπητέ Καρλ. Ομολογώ ότι δεν περίμενα μια νέα κρίση. Είχα αναλύσει τόσο μεθοδικά την ανικανότητα της αγοράς να φτάσει σε μια ισορροπία με πλήρη απασχόληση, ώστε πίστευα ότι οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο είχαν οπλιστεί με μεγαλύτερη σοφία. Όμως οι τραπεζίτες και οι χρηματιστές έτρωγαν κι έπιναν πλουσιοπάροχα για χρόνια. Κι όταν ήρθε ο χειμώνας, όπως θα ΄λεγε εκείνος ο Γάλλος παραμυθάς, συνειδητοποίησαν ότι δεν μπορούσαν να βρουν όλοι μαζί ρευστό. Με την κατάργηση των συνόρων και την οικονομική ενοποίηση, η κρίση αργά ή γρήγορα θα επεκτεινόταν σε όλο τον πλανήτη. Σε είχα λίγο υποτιμήσει, αγαπητέ, το παραδέχομαι. Αχ, αν σύχναζες κι εσύ στον κύκλο του Μπλούμσμπερι, όπου έλαμπε η Βιρτζίνια Γουλφ, είμαι σίγουρος ότι θα ξέχναγες τις φλύκταινες που τόσο σε ταλαιπωρούσαν. Αλήθεια, όμως, πώς φαντάζεσαι ότι θα μπορούσαμε να βγούμε οριστικά από τις περιπέτειες αυτού του συστήματος, ιδιαίτερα μετά την καταστροφική σοβιετική εμπειρία; Εμείς οι δυο είμαστε οι μόνοι που καταλάβαμε την ουσία του προβλήματος, άρα πρέπει να συνεργαστούμε και για τη συνέχεια. Επίτρεψέ μου, μαζί με αυτό το γράμμα, να σου στείλω το βιβλίο μου με τίτλο Οικονομικές Προοπτικές για τα Εγγόνια μας, είμαι σίγουρος ότι θα σου αρέσει.

Δικός σου, Τζον Μάιναρντ Κέινς.

Αγαπητέ Τζον. Ομολογώ ότι αισθάνομαι να παίρνω μια ρεβάνς από σένα, που οικειοποιήθηκες ένα σημαντικό μέρος του τεράστιου έργου μου ισχυριζόμενος ότι δεν με διάβασες ποτέ. Ας έλθω, όμως, στο ερώτημά σου. Είναι αλήθεια ότι είχα υποτιμήσει ένα κρίσιμο πρόβλημα, τη μετατροπή του καπιταλισμού σε μια κοινωνική οργάνωση με στόχο την ανθρώπινη απελευθέρωση. Και οι άγριοι του Κρεμλίνου διακρίθηκαν ιδιαίτερα στην καταστολή. Λέγονται πολλά τελευταία για ρύθμιση της αγοράς. Δέχομαι τη λέξη, αρκεί να δούμε τη ρίζα των πραγμάτων. Αλλιώς, οι σειρήνες θα τραγουδήσουν ότι πίσω από τα αρπακτικά υπάρχει ένας καλός καπιταλισμός. Να θυμάσαι όμως πάντα ότι αυτό το σύστημα βυθίζει την ανθρωπότητα στα παγωμένα νερά του εγωιστικού υπολογισμού. Τι πρέπει λοιπόν να κάνουμε; Πρώτον, να καταργήσουμε την ελευθερία του κεφαλαίου και να εγγυηθούμε όλες τις δημοκρατικές ελευθερίες. Δεύτερον, να θέσουμε όριο στα υψηλά εισοδήματα και να χρησιμοποιήσουμε το πλεόνασμα για να χρηματοδοτήσουμε δημόσιες επενδύσεις. Τρίτον, να επιβάλουμε την κοινωνική ιδιοκτησία των απαραίτητων για τη ζωή αγαθών, καθώς και τη συλλογική διαχείριση του χρήματος, προσανατολίζοντας την παραγωγή προς τα χρήσιμα, όχι τα βλαβερά. Να θυμάσαι ότι ρύθμιση χωρίς μετασχηματισμό δεν είναι λύση. Μπορείς να μιλήσεις γι΄ αυτό στους φίλους σου του Μπλούμσμπερι.

Δικός σου, Καρλ Μαρξ.

Ας γιορτάσουμε την κρίση!

Την ώρα που ο πλανήτης μαστίζεται από την ύφεση, αυτός μιλά για ηδονισμό. Στους πολιτικούς και τους οικονομολόγους που μιλούν για οικονομική κρίση επειδή τα νούμερα δεν βγαίνουν και η μηχανή δεν δουλεύει όπως θα έπρεπε, εκείνος απαντά ότι η κοινωνία γιορτάζει την ελαφρότητά της. Παραφράζοντας τον φιλόσοφο Ζαν Μπωντριγιάρ, που είχε πει ότι η περιγραφή της πτώσης των Διδύμων Πύργων είναι σημαντικότερη από την ίδια την τρομοκρατική πράξη, ο Μισέλ Μαφεσολί αναφωνεί: «Η κρίση για την οποία μας μιλούν στην πραγματικότητα δεν υπάρχει!».

Ο Μαφεσολί διδάσκει Κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Εδώ και χρόνια αμφισβητεί την έννοια της «κοινωνίας των μαζών» και υποστηρίζει ότι ο σημερινός κόσμος αποτελείται από μια σειρά φυλών που συνδετικός τους κρίκος είναι τα συναισθήματα και τα σύμβολα. Αυτό που πραγματικά καταρρέει- λέει σε συνέντευξή του στο περιοδικό Λ΄ Εσπρέσσο - δεν είναι ο κόσμος, όπως προσπαθούν να μας πείσουν τα μέσα ενημέρωσης. Είναι ένα μοντέλο ζωής και κοινωνίας που για αιώνες αποτελούσε τη βάση του σύγχρονου πολιτισμού. Οι ηγετικές τάξεις και οι διανοούμενοι εξακολουθούν να πιστεύουν ότι ο μύθος της προόδου αποτελεί το θεμέλιο της κοινωνίας. Οι καθημερινοί άνθρωποι όμως, και κυρίως οι νέοι, δεν θεωρούν πλέον ότι η εργασία και η παραγωγή παίζουν κεντρικό ρόλο στην ύπαρξή τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι αδιαφορούν για τη δουλειά τους. Αρνούνται όμως να οικοδομήσουν την ταυτότητά τους γύρω από αυτήν.

Η δυτική εκδοχή της νεωτερικότητας, συνεχίζει ο Γάλλος κοινωνιολόγος, περιστρεφόταν πάντα γύρω από το μοντέλο του homo sapiens, ενός ανθρώπου ορθολογικού, χωρίς πάθη. Με τον τρόπο αυτό στραγγαλίστηκαν οι ανθρώπινες ορμές και θυσιάστηκε η έμφυτη τάση του ανθρώπου προς το άχρηστο. Τα ένστικτα αυτά έρχονται σήμερα με ορμή στην επιφάνεια. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά πολλές από τις οικονομικές καταστροφές αυτών των ημερών, θα διαπιστώσουμε ότι οφείλονται στην ελαφρότητα και την παιχνιδιάρικη διάθεση μερικών επενδυτών ή χάκερ. Ο Ζερόμ Κερβιέλ, που έκλεψε 5 δισεκατομμύρια ευρώ από τη Σοσιετέ Ζενεράλ, δήλωσε στο δικαστήριο ότι το έκανε για να διασκεδάσει. Ο homo ludens παίρνει την εκδίκησή του από τον homo sapiens.

Κι αν όλα έχουν σχέση με τις ορμές και το παιχνίδι, γιατί ο Μαφεσολί ονόμασε το τελευταίο του βιβλίο Αποκάλυψη ; «Η κυριολεκτική σημασία της αποκάλυψης είναι ότι πρόκειται για μια τραγωδία εξαιτίας της οποίας ολοκληρώνεται μια εποχή και αρχίζει μια άλλη. Εκφυλίζοντας τον κόσμο σε μια σειρά ποσοτικών αρχών, είναι προφανές ότι η κοινωνία μας οδηγήθηκε σε μια ακραία φτώχεια. Η ευμάρεια δημιούργησε μια πνευματική φτώχεια που υπονομεύει τις βάσεις του συστήματος».

Δυο προκλήσεις για την Ευρώπη

«Αν οι Ευρωπαίοι δεν αυτοκτονήσουν πολιτικά, αν διατηρήσουν δηλαδή την πολιτική τους ενότητα, ο 21ος αιώνας μπορεί να αποτελέσει τον αιώνα της Ευρώπης, μιας ανθηρής και σταθερής ηπείρου με ένα μοναδικό μοντέλο που θα συνδυάζει τις δυτικές ελευθερίες με την κοινωνική συνοχή». Τόνυ Τζουντ

Υπάρχουν πολλά πράγματα για τα οποία πρέπει να ντρέπεται η Ευρώπη, λέει ο Βρετανός ιστορικός σε συνέντευξή του στην Ελ Παΐς. H Γιουγκοσλαβία, πρώτα απ' όλα. Παραποιώντας την ιστορία, ο Τίτο είχε πείσει δεξιούς και αριστερούς ότι είχε δημιουργήσει ένα πολυεθνικό και πολυπολιτιστικό κράτος. Όταν λοιπόν ξεκίνησε η φασιστικού τύπου εθνοκάθαρση, δεν βρέθηκε ούτε μια ευρωπαϊκή φωνή να απαιτήσει από τους Σέρβους να συμμαχήσουν με τις άλλες εθνότητες. Μια βρετανική μεραρχία θα ήταν αρκετή για να νικήσει τον γιουγκοσλαβικό στρατό και τους Σέρβους παραστρατιωτικούς: αντί γι' αυτήν, επενέβησαν οι Αμερικανοί. Αλλά οι ευθύνες της Ευρώπης ξεκινούν από πολύ νωρίτερα. Αρνήθηκε να λύσει τους λογαριασμούς της με το παρελθόν: στη Γαλλία τιμωρήθηκαν λιγότεροι από το 0,1% των συνεργατών του Βισύ! Οι Δυτικοευρωπαίοι δεν παραδέχθηκαν ποτέ ότι η μεταπολεμική ανοικοδόμηση των χωρών τους στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στην απουσία της Ανατολικής Ευρώπης. Οι Ευρωπαίοι διανοούμενοι φέρουν ιδιαίτερη ευθύνη, αφού δεν αντελήφθησαν τι ήταν ο κομμουνισμός, όπως τη δεκαετία του '30 δεν είχαν αντιληφθεί τι ήταν ο φασισμός.

Δεν είναι λίγα όμως κι εκείνα για τα οποία η Ευρώπη μπορεί να υπερηφανεύεται, τονίζει ο συγγραφέας του «Μετα-πολέμου». Μετά το 1945 θα μπορούσε να έχει επιστρέψει ο φασισμός σε πολλές χώρες, ως απάντηση στις εμπειρίες και τις στερήσεις του πολέμου. Θα μπορούσε επίσης να έχει επιβληθεί ο κομμουνισμός στην Ιταλία, ενδεχομένως στη Γαλλία ή το Βέλγιο. Όχι μόνο δεν συνέβη τίποτα απ' αυτά, όχι μόνο η Ευρώπη κατάφερε να ξεπεράσει την οικονομική και ηθική καταστροφή του πολέμου, αλλά μπόρεσε να διατηρήσει τις εθνικές αυτονομίες χορηγώντας ταυτόχρονα σε υπερεθνικούς οργανισμούς τις εξουσίες που χρειάζονταν για να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες.

H Γηραιά Ήπειρος βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με δύο μεγάλες προκλήσεις, στις οποίες οι πολιτικοί της ηγέτες δεν μπορούν δυστυχώς να ανταποκριθούν. H μία είναι να αναπροσαρμόσει το κοινωνικό της κράτος ενσωματώνοντας σε αυτό τους μετανάστες, χωρίς να υποκύψει στην ξενοφοβία και τον λαϊκισμό που ελκύουν το εκλογικό σώμα τόσο της Δεξιάς όσο και της Αριστεράς. H άλλη είναι να καθορίσει τα σύνορά της. Υπάρχει μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη. Οι πρώτες είναι ένα όνειρο, ένας τρόπος ζωής, αλλά πρέπει να πας εκεί, το όνειρο είναι ατομικό, μπαίνεις σε ένα πλοίο, ένα αεροπλάνο, και πας στην Αμερική, όπου βρίσκεις δουλειά και είσαι ελεύθερος. H Ευρώπη, αντίθετα, είναι εκεί που βρίσκεσαι. Είσαι στη Σερβία, στην Τουρκία, στην Ουκρανία, και η Ευρώπη έρχεται σε σένα, είναι υπέροχο. Αλλά πρέπει να υπάρξει ένα όριο.

Η κούραση της Ευρώπης

«Το σημαντικότερο πρόβλημα της Ευρώπης είναι η τεράστια αύξηση των ηλικιωμένων, και μια μέρα οι νέοι δεν θα μπορούν πια να το διαχειριστούν». Τζωρτζ Στάινερ

Για τον υπερήλικα κοσμοπολίτη διανοούμενο, υπάρχουν τρία μέρη όπου αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι στην Ευρώπη. Το πρώτο είναι το Δουβλίνο, όπου ο μισός πληθυσμός είναι κάτω των 25 ετών. Το δεύτερο είναι η Βαρκελώνη: όταν περπατάς στις ramblas, η Ευρώπη αποκτά ένα νόημα. Και το τρίτο είναι το Μιλάνο: όταν κάθεσαι στην Galleria, έχεις την αίσθηση ότι μια μέρα η Ευρώπη θα ξαναγίνει νεανική και ενεργητική. Ο Κλάουντιο Μάγκρις προσθέτει την Τεργέστη και το καφέ Σαν Μάρκο, «αυτή την Κιβωτό του Νώε όπου υπάρχει χώρος για όλους, χωρίς προτιμήσεις και αποκλεισμούς, για το ζευγάρι που ψάχνει καταφύγιο όταν έξω βρέχει καταρρακτωδώς και για τους μεθυσμένους», όπως γράφει στους Μικρόκοσμους.

Πέρα από λίγα καφέ και μερικούς δρόμους, όμως, υπάρχει άραγε πραγματικά αυτό το μόρφωμα που λέγεται Ευρώπη; Για τον Στάινερ, όλα θα κριθούν τα επόμενα χρόνια από την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και από το κατά πόσον ο Πούτιν θα μπορέσει να ενσωματώσει τη Λευκορωσία και την Ουκρανία σε μια νέα ρωσική αυτοκρατορία. Αλλά η κούραση είναι ήδη ορατή. Κουβαλάμε στην πλάτη μας μια ιστορία δύο χιλιάδων χρόνων που ήταν σε μεγάλο βαθμό τραγική, λέει στη Στάμπα ο συγγραφέας του Θανάτου της Τραγωδίας. Τον περασμένο αιώνα ζήσαμε δύο εμφυλίους πολέμους, όσο κι αν είναι ταμπού να το λέμε. Ίσως η Ευρώπη να τελείωσε στην πραγματικότητα με το ξέσπασμα του πρώτου απ' αυτούς τους πολέμους, τον Αύγουστο του 1914. Ίσως πάλι να αυτοκτόνησε στη διάρκεια του δεύτερου πολέμου, όταν εξολόθρευσε τους Εβραίους. Κανείς δεν μας έχει υποσχεθεί ένα συμβόλαιο με την αιωνιότητα. Και μόνο το ότι μπορεί σήμερα να μιλάει ένας Γερμανός μ' ενα Γάλλο αποτελεί ένα θαύμα. Αλλά για τους νέους το μέλλον είναι δύσκολο.
Από το 1944 μέχρι το θάνατο του Ντεριντά, η Γαλλία κυριαρχούσε στον δυτικό πνευματικό κόσμο. Σήμερα, έχει βυθιστεί σε μια κρίση ταυτότητας. Στη Γερμανία κινούνται λίγα πράγματα, στην Ιταλία ένας Έκο δεν φέρνει την άνοιξη. H Ευρώπη έβγαλε έναν Πικάσο, έναν Μπέικον, αλλά μετά στέρεψε. Το 90% της μουσικής που μεταδίδεται από το BBC έχει γραφτεί πριν από το 1900. Ο Στάινερ έτρεφε κάποιες ελπίδες για την Ανατολική Ευρώπη. Πίστευε πως με το τέλος του σταλινισμού θα σημειωνόταν εκεί μια έκρηξη δημιουργικού ταλέντου. Αλλά διαψεύστηκε. Υπάρχει κι εκεί μεγάλη κούραση. Ύστερα από εβδομήντα χρόνια κόλασης, ίσως κάτι να έχει σπάσει και να μην μπορεί να ξανακολληθεί.

Παρασκευή 3 Φεβρουαρίου 2012

Το αόρατο χέρι δεν υπάρχει

Σύμφωνα με το αισιόδοξο σενάριο, η σημερινή κρίση μπορεί να περιγραφεί με το γράμμα V: πτώση, και αμέσως μετά άνοδος. Ο Νουριέλ Ρουμπινί όμως, ο καθηγητής οικονομίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης που προέβλεψε την κρίση, θεωρεί ότι δύο άλλα γράμματα του λατινικού αλφαβήτου ίσως να αποδειχθούν ακριβέστερα: το U (πτώση, παραμονή για λίγο σε χαμηλό επίπεδο και στη συνέχεια άνοδος) ή, ακόμη χειρότερα, το L (πτώση και λήθαργος για μεγάλο χρονικό διάστημα). Όποια και αν είναι η μαθηματική απεικόνιση της κρίσης, πάντως, το μόνο σίγουρο είναι ότι τα θύματά της πολλαπλασιάζονται: τράπεζες χρεοκοπούν ή εθνικοποιούνται, εργοστάσια κλείνουν, χιλιάδες άνθρωποι χάνουν τη δουλειά τους. Η εμπιστοσύνη στο σύστημα καταρρέει, δίνοντας τη θέση της στον φόβο.

Ένα άλλο θύμα της κρίσης, παρατηρεί ο Ισπανός δημοσιογράφος Χοακίν Εστεφανία στην Ελ Παΐς, είναι ο τρόπος προσέγγισης του κόσμου. Ώς και πριν από ενάμιση χρόνο, η κρατούσα άποψη ήταν ότι ο πλανήτης είχε εγκατασταθεί για τα καλά στον λεγόμενο κύκλο Κοντράτιεφ, μια μακρά περίοδο ευημερίας που οφειλόταν στη σύγκλιση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας με την επιχειρηματική ελαστικότητα και τη χρηματοπιστωτική καινοτομία. Οι λέξεις της μόδας ήταν «απορρύθμιση» και «αυτορρύθμιση». Το κράτος δεν ήταν η λύση, αλλά το πρόβλημα. Και ξαφνικά, τον Δεκέμβριο του 2006, «πέφτει» η Οwnit Μortgate, μια μικρή τράπεζα της Καλιφόρνιας που ειδικευόταν σε προϊόντα υψηλού ρίσκου. Από εκείνη τη στιγμή, και κυρίως μετά τον Ιούλιο του 2007, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για τη συντηρητική επανάσταση. Αλλά η κατά Σουμπέτερ «δημιουργική καταστροφή» επήλθε όταν οι αμερικανικές αρχές άφησαν τη Lehman Βrothers να καταρρεύσει. Ο πραγματικός πανικός τότε άρχισε.

Το 1936, ο Τζον Μέιναρντ Κέινς έγραφε στο κλασικό έργο του Η Γενική θεωρία της Απασχόλησης,του Τόκου και του Χρήματος (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Παπαζήση): «Οι ορθές ή λανθασμένες ιδέες των φιλοσόφων της οικονομίας και της πολιτικής έχουν μεγαλύτερη σημασία απ΄ ό,τι πολλοί νομίζουν. Για την ακρίβεια, οι ιδέες αυτές κυβερνούν σχεδόν κατ΄ αποκλειστικότητα τον κόσμο». Το τελευταίο τέταρτο του αιώνα, οι ιδέες που κυβερνούσαν ήταν εκείνες του Ρίγκαν και της Θάτσερ. Σήμερα επανέρχονται στο προσκήνιο οι θεωρίες του Κέινς και του Καρλ Πολάνυ, εκείνου του Ούγγρου στοχαστή που απέδειξε το 1943 ότι δεν υπάρχει ένα αόρατο χέρι το οποίο καθοδηγεί τις αγορές. «Αν επιτραπεί στον μηχανισμό της αγοράς ο ρόλος του μοναδικού ρυθμιστή της μοίρας των ανθρώπων και της φυσικής τους εξέλιξης, το αποτέλεσμα θα είναι η κοινωνική κατάρρευση», έγραφε στο βιβλίο του Ο μεγάλος μετασχηματισμός. Ιδού λοιπόν.

Πέμπτη 2 Φεβρουαρίου 2012

Εξεγείρομαι, άρα υπάρχουμε

«Δεν είμαι φιλόσοφος. Δεν πιστεύω αρκετά στη λογική για να πιστέψω σε ένα σύστημα. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να ξέρω πώς να συμπεριφέρομαι». Αλμπέρ Καμύ.

O μαρξιστικός ολοκληρωτισμός έχει ουσιαστικά εξαφανιστεί. Από την κομμουνιστική αυτοκρατορία δεν έχουν μείνει παρά μερικές τραγικές γραφικότητες- ή γραφικές τραγικότητες- σαν τη Βόρεια Κορέα. Και στην επανάσταση δεν πιστεύουν πια παρά ελάχιστοι ρομαντικοί. Κι όμως, ο «Εξεγερμένος Άνθρωπος», το βιβλίο που έγραψε ο Αλμπέρ Καμύ το 1951, διατηρεί μια απίστευτη επικαιρότητα. Όχι τόσο για το τι πρέπει να κάνει ένας διανοούμενος απέναντι σ΄ έναν δικτάτορα. Αλλά για το πώς πρέπει να αντιδρά ένας καθημερινός άνθρωπος απέναντι στις καθημερινές δικτατορίες. Όπως γράφει στο περιοδικό Le Ρoint ο βιβλιοκριτικός Ροζέ-Πολ Ντρουά, που ξαναδιάβασε πρόσφατα το βιβλίο με αφορμή την έκδοση του 3ου και του 4ου τόμου των Απάντων του Καμύ, το βασικό ερώτημα που απασχολούσε τους ανθρώπους το 1951 είναι το ίδιο με αυτό που τους απασχολεί το 2008: τι νόημα έχει ο κόσμος; Ίδια και η σιωπή που τους απαντά. Η «ρήξη ανάμεσα στον κόσμο και το πνεύμα μου» όμως, που ο Καμύ αποκάλεσε παράλογο, αποκτά σήμερα καινούργιο περιεχόμενο. Η καταστροφή του πλανήτη δεν σταματά και κάποια στιγμή μπορεί να αποδειχθεί αναντίστρεπτη. Υπάρχει τίποτα πιο παράλογο από την αυτοκαταστροφή του έλλογου ανθρωπίνου είδους; Και υπάρχει τίποτα πιο επιτακτικό από την εξέγερση απέναντι σε αυτή την εξέλιξη;

«Εξεγείρομαι, άρα υπάρχουμε»: αυτό είναι το κεντρικό σύνθημα του βιβλίου. Φτάνει μια στιγμή που λέμε «φτάνει». Κι αυτό το «φτάνει» σηματοδοτεί ένα όριο, μια κόκκινη γραμμή. Η θρυαλλίδα θα μπορούσε να είναι η συνεχής αύξηση των ανισοτήτων. Ή ο πολλαπλασιασμός των ελέγχων. Ή η διαπίστωση ότι υπάρχουν χρήματα για να σωθούν οι τράπεζες, αλλά όχι και για να καταπολεμηθεί η πείνα. Η εξέγερση μπορεί βέβαια να πάρει λάθος δρόμο και να στραφεί εναντίον του εαυτού της: ζητούσαμε την ελευθερία και πήραμε τον τρόμο. Πρέπει έτσι να εξεγειρόμαστε και εναντίον των επαναστάσεων, να τους επιβάλλουμε τον σεβασμό της αξιοπρέπειας, να επαγρυπνούμε ώστε να μη χάνουν το ανθρώπινο πρόσωπό τους.

Η αξία του Καμύ- σημειώνει ο Γάλλος βιβλιοκριτικός- είναι ότι στήριξε την ανάλυσή του σε μια γενεαλογία του μηδενισμού. Από τον ντε Σαντ ώς τους ρομαντικούς δανδήδες, από τον Ντοστογιέφσκι ώς τον Μαξ Στίρνερ, από τον Νίτσε ώς τον Λωτρεαμόν κι από τον Σαιν-Ζυστ μέχρι τον Χέγκελ και τους Ρώσους μηδενιστές, οι αναφορές του συγγραφέα φανερώνουν έναν άνθρωπο βαθύτατης μόρφωσης και ευρύτατου πνεύματος. Όχι πως δεν το ξέραμε- κι ας το παραβλέπαμε παλιότερα επειδή δεν συγχωρούσαμε στον Καμύ ότι ήταν αριστερός αλλά αντικομμουνιστής, ότι ήταν συγγραφέας αλλά σκεφτόταν ως φιλόσοφος. Σε εποχές κρίσης σαν τη σημερινή, όμως, καλό είναι να το θυμόμαστε. Βελτιώνει την ποιότητα της ζωής μας.

Ludwig van Beethoven, Moonlight Sonata

Η ιδεολογία της τουαλέτας

«Οι γερμανικές τουαλέτες είναι το αληθινό κλειδί των ωμοτήτων του Τρίτου Ράιχ. Οι άνθρωποι που είναι ικανοί να κατασκευάσουν τέτοιες τουαλέτες είναι ικανοί για όλα!» Έρικα Γιονγκ, από το Σύνδρομο του Ικάρου.

Στις γερμανικές παραδοσιακές τουαλέτες, η τρύπα βρίσκεται πολύ μπροστά. Έτσι, έχεις τη δυνατότητα να παρατηρήσεις καλά τα περιττώματα προτού τραβήξεις το καζανάκι και να εντοπίσεις τυχόν ίχνη κάποιας ασθένειας. Δοκιμάζοντας πρόσφατα αυτή την εμπειρία σε ένα ταξίδι του στη Φρανκφούρτη, ο Σλαβόι Ζίζεκ σκέφτηκε ότι οι τουαλέτες του δυτικού κόσμου αποτελούν ένα είδος «εκκριτικού» αντίβαρου στο τρίγωνο του Λεβί-Στρως για την κουζίνα. Αντίθετα με τη γερμανική παράδοση, στις κλασικές γαλλικές τουαλέτες η τρύπα βρίσκεται πολύ πίσω ώστε τα κόπρανα να εξαφανίζονται όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Το αμερικανικό μοντέλο, πάλι, αποτελεί ένα είδος σύνθεσης, μια μέση λύση ανάμεσα στους δύο αντίθετους πόλους: η λεκάνη είναι γεμάτη με νερό, έτσι ώστε τα κόπρανα να επιπλέουν. Μπορείς να τα επιθεωρήσεις, αλλά όχι και να τα σκαλίσεις.

Καμιά από τις τρεις αυτές εκδοχές δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι είναι απολύτως χρηστική, γράφει ο Σλοβένος φιλόσοφος και ψυχαναλυτής στη Λιμπερασιόν. Το κάθε μοντέλο χαρακτηρίζεται από μια συγκεκριμένη ιδεολογική αντίληψη της σχέσης ανάμεσα στο υποκείμενο και το έκκριμά του. Ο Χέγκελ ήταν από τους πρώτους που ερμήνευσαν τη γεωγραφική τριάδα Γερμανία-Γαλλία-Αγγλία ως έκφραση τριών διαφορετικών υπαρξιακών συμπεριφορών: της μελετημένης λεπτολογίας των Γερμανών, της επαναστατικής σπουδής των Γάλλων, του μετριοπαθούς πραγματισμού των Άγγλων. Αν την αναλύσουμε με πολιτικούς όρους, διαπιστώνουμε ότι η τριάδα αυτή αποτελείται από τον γερμανικό συντηρητισμό, τον γαλλικό επαναστατικό ριζοσπαστισμό και τον αγγλικό μετριοπαθή φιλελευθερισμό. Αν πάλι θέλουμε να δούμε ποια από τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής κυριαρχεί, συναντάμε στη Γερμανία την ποίηση και τη μεταφυσική, στη Γαλλία την πολιτική και στην Αγγλία την οικονομία.

H αναφορά στις τουαλέτες, συνεχίζει ο Ζίζεκ, μας επιτρέπει να διακρίνουμε την ίδια τριάδα στον ιδιωτικό χώρο της «εκκριτικής» λειτουργίας. Οι γερμανικές τουαλέτες χαρακτηρίζονται από μια αντιφατική και στοχαστική σαγήνη. Οι γαλλικές τουαλέτες αποσκοπούν στην απαλλαγή το συντομότερο δυνατό από το δύσοσμο και δυσάρεστο έκκριμα. Οι Αγγλοσάξονες, τέλος, ακολουθούν μια πραγματιστική προσέγγιση, αντιμετωπίζοντας τα κόπρανα ως ένα συνηθισμένο αντικείμενο που πρέπει να εξαφανιστεί με τον πλέον αρμόζοντα τρόπο. Ιδού λοιπόν η ήττα του διανοούμενου που διακηρύσσει σε διάφορα στρογγυλά τραπέζια ότι ζούμε σε ένα μετα-ιδεολογικό σύμπαν: μόλις καταφύγει σε μια τουαλέτα για να ανακουφίσει την ανάγκη του, ύστερα από μια φορτισμένη συζήτηση, βρίσκεται βουτηγμένος στην ιδεολογία μέχρι τον λαιμό.

Τετάρτη 1 Φεβρουαρίου 2012

Το έσχατο στίγμα

Στις μαύρες μας, κατά καιρούς βρισκόμαστε όλοι. Άλλοτε φταίει η αλλαγή του καιρού, άλλοτε κάποιο απροσδόκητο γεγονός, μερικές φορές απλώς δεν αντέχουμε να σηκωθούμε από το κρεβάτι. Ακόμη κι αν είναι μια αίσθηση που επαναλαμβάνεται κάθε τόσο, δεν είναι κάτι ανησυχητικό, αντίθετα, είναι μια ένδειξη σοβαρότητας και ωριμότητας. Στον «Ξένο» του Καμύ, ο αφηγητής περιπλανιέται κάθε τόσο κάνοντας ένα τσιγάρο. «Πενθώ για τη ζωή μου», απαντά η Μάσα στις πρώτες σκηνές του «Γλάρου» του Τσέχωφ, όταν τη ρωτούν γιατί φορά πάντα μαύρα. Υπερβολικό, έτσι κι αλλιώς συμβολικό, σε κάθε περίπτωση απολύτως ελεγχόμενο. Σχεδόν σικ.

Η κατάθλιψη, αντίθετα, δεν είναι καθόλου σικ. Είναι μια σοβαρή κλινική ασθένεια, που χρειάζεται επειγόντως θεραπεία και χορήγηση φαρμάκων, τα οποία μπορεί να έχουν αποτελέσματα, μπορεί και όχι. Είναι κάτι αφόρητα μοναχικό, δεν «πουλάει» και μερικές φορές οδηγεί στην αυτοκτονία. Ένα από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα είναι ο Όουεν Ουίλσον, ένας επιτυχημένος ηθοποιός και σεναριογράφος, για τον οποίο το τελευταίο πράγμα που θα υποπτευόταν κανείς είναι ότι πάσχει από κατάθλιψη. Όταν είδε την παλιά του φίλη να αγκαλιάζει έναν άγνωστο άνδρα σε ένα παντοπωλείο της Σάντα Μόνικα, έκοψε τον αριστερό του καρπό και κατάπιε έναν απροσδιόριστο αριθμό χαπιών. Σώθηκε. Αλλά μετά την πράξη του αυτή, κόπηκε από μια κωμωδία στην οποία επρόκειτο να πρωταγωνιστήσει.

Στην ελευθεριακή κουλτούρα μας που αρέσκεται να αποκαλύπτει τα πάντα διερωτάται η Ντέιφνι Μέρκιν στους Νιου Γιορκ Τάιμς- μήπως η κατάθλιψη αποτελεί το έσχατο στίγμα, το μόνο εναπομείναν θέμα που δεν τολμάμε να πούμε με το όνομά του; Μήπως η αποκάλυψη ότι πάσχει από κατάθλιψη κάποιος που επιφανειακά τα έχει όλα, παραβιάζει κάποιον μυστικό κώδικα σιωπής; Στην «Οικογένεια Τένενμπαουμ», το σενάριο της οποίας συνυπογράφει ο Όουεν, ένα ερωτοχτυπημένο πρώην παιδί- θαύμα (που υποδύεται ο αδελφός του) αποπειράται να δώσει τέλος στη ζωή του. Η σκηνή, όπως και ολόκληρη η ταινία, κυριαρχείται από ένα διαβρωτικό μαύρο χιούμορ. Η απόπειρα αυτοκτονίας του Όουεν, αντίθετα, δεν έχει καθόλου χιούμορ. Οι άνθρωποι που θέλουν να δώσουν τέλος στη ζωή τους έχουν χάσει τις αναγκαίες ψευδαισθήσεις που καθιστούν τη ζωή ανεκτή. Οι πηγές του άγχους τους είναι συχνά αδύνατον να εντοπιστούν. Το τραγικό με την κατάθλιψη είναι ότι εμφανίζεται χωρίς κάποιο συγκεκριμένο λόγο. Γι΄ αυτόν ακριβώς τον λόγο μπερδεύουμε συχνά αυτούς που πάσχουν από την αρρώστια μ΄ εκείνους που με λίγη βοήθεια- μια έξοδο, ένα καλό φαΐ, μια ταινία όπως οι «Γαμομπελάδες», όπου πρωταγωνιστεί κάποιος Όουεν Ουίλσον- μπορούν να ξυπνήσουν την επομένη σε άριστη φόρμα.

Χρειάζεται σοβαρότητα και ωριμότητα η αντιμετώπιση της κατάθλιψης. Χρειάζεται, πάνω απ΄ όλα, να ξεφύγουμε από τις προκαταλήψεις μας και να δούμε τη ζωή ωμά, όπως ακριβώς είναι.

Η δικτατορία της μνήμης

Στη νουβέλα του «Φούνες ο μνήμων», ο Μπόρχες περιγράφει έναν τύπο ο οποίος είναι προικισμένος με μια απεριόριστη μνήμη. Είναι ανίκανος να ξεχάσει. Ώσπου μια μέρα αυτό το χάρισμα τον αφήνει παράλυτο.

O μεγάλος Αργεντινός πέθανε νωρίς και δεν πρόλαβε να δει ότι ο εφιάλτης που περιέγραφε θα γινόταν μια μέρα πραγματικότητα. Πριν από 3 ή 4 χρόνια, ένας φυσικός της ΙΒΜ ονόματι Στιούαρτ Πάρκιν ανακοίνωσε ότι βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο της επεξεργασίας μιας τεχνολογίας που λέγεται «μαγνητική μνήμη τυχαίας πρόσβασης» και θα μας επιτρέπει να αποθηκεύουμε έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών σε έναν πολύ μικρό σκληρό δίσκο. Σαν να έχουμε, ας πούμε, μια ολόκληρη βιβλιοθήκη σε ένα iΡod. Ο καθένας από μας θα μπορεί να γίνει ένας Φούνες. Και πολλοί είναι εκείνοι που φοβούνται ότι το αποτέλεσμα θα είναι ανάλογο με εκείνο που περιγράφει ο Μπόρχες.

«Είχαμε ένα σύστημα όπου ήταν εύκολο να ξεχνάμε πράγματα κι έπρεπε να επενδύουμε ενέργεια για να θυμόμαστε», λέει στην Μπόστον Γκλόουμπ ο Βίκτορ Μάγιερ-Σένμπεργκερ, καθηγητής στη Σχολή Δημόσιας Διοίκησης του Χάρβαρντ. «Τώρα στρεφόμαστε προς ένα σύστημα όπου θα θυμόμαστε τα πάντα και πρέπει να επενδύουμε ενέργεια για να ξεχνάμε. Πρόκειται ασφαλώς για μια τεράστια αλλαγή». Το σύμβολο αυτής της αλλαγής είναι οι μηχανές αναζήτησης στο Διαδίκτυο, και πρώτη απ΄όλες η Google. Όταν αναζητούμε κάτι, ή στέλνουμε ένα e-mail, η πράξη αυτή καταγράφεται και αρχειοθετείται. Ακόμη κι αν στη συνέχεια διαγράψουμε το κείμενο ή τη φωτογραφία, αυτά έχουν κάπου «σωθεί», και μπορεί στο προσεχές ή απώτερο μέλλον να αποτελέσουν αντικείμενο χρήσης- ή κατάχρησης.

Σε αυτή τη δικτατορία της μνήμης, πρέπει επειγόντως να ξαναμάθουμε να ξεχνάμε. Ο Μάγιερ-Σένμπεργκερ προτείνει μια «οικολογία των δεδομένων», στο πλαίσιο της οποίας οι μηχανές αναζήτησης, οι υπηρεσίες που διαχειρίζονται τις κάμερες παρακολούθησης, οι εταιρείες κινητών τηλεφώνων, θα είναι υποχρεωμένες να διαγράφουν ύστερα από ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα τα δεδομένα που συγκεντρώνουν. Άλλοι διαφωνούν με τέτοιου είδους παρεμβάσεις. Σύμφωνα με τον Ντάνα Μπόιντ, που διδάσκει στη Νομική Σχολή του Χάρβαρντ, οι νέες γενιές θα βρουν τον τρόπο να προσαρμοστούν σ΄ αυτή την παντοκρατορία της μνήμης. Μπορεί πάλι το πρόβλημα να λυθεί από μόνο του. Ο Αλεσάντρο Ακουίστι, καθηγητής τεχνολογίας της πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο Κάρνετζι Μέλον, επισημαίνει ότι το κόστος της αποθήκευσης των πληροφοριών μειώνεται παράλληλα με το κόστος της επεξεργασίας τους. Το ερώτημα είναι αν αυτά τα δύο κόστη μειώνονται με τον ίδιο ρυθμό. Αν δεν υπάρχει κίνητρο για την ανάλυση, η δυνατότητα αυτή θα εξακολουθήσει να υπάρχει στο μέλλον, αλλά ο όγκος των πληροφοριών θα είναι τόσο μεγάλος ώστε δεν θα υπάρχει λόγος να χρησιμοποιείται. Και τότε θα ξαναβρούμε το προνόμιο των προγόνων μας. Με άλλα λόγια, θα επιστρέψουμε στην εποχή της λήθης.

Madrugada - Stories from the streets