Τετάρτη 28 Σεπτεμβρίου 2011

Ίμρε Κέρτες

"Έχετε προσέξει ότι αυτό τον αιώνα όλα γίνονται πιο πραγματικά, ότι αποκαλύπτουν τον πραγματικό τους εαυτό; Ο στρατιώτης γίνεται επαγγελματίας δολοφόνος, η πολιτική έγκλημα, το κεφάλαιο επιχείρηση εξόντωσης ανθρώπων εξοπλισμένη με κρεματόρια, ο νόμος κανόνας βρόμικων παιχνιδιών, η παγκόσμια ελευθερία φυλακή των λαών, ο αντισημιτισμός Άουσβιτς, το εθνικό αίσθημα γενοκτονία. 

Ο αιώνας μας είναι ο αιώνας της αλήθειας, δίχως την παραμικρή αμφιβολία. Ωστόσο από καθαρή συνήθεια τα ψεύδη συνεχίζονται, παρόλο που η πρόθεση γίνεται αντιληπτή απ' όλους. Όταν κραυγάζουν "Αγάπη", όλοι ξέρουν ότι έφτασε η ώρα της δολοφονίας. Όταν κραυγάζουν "Νόμος", κυβερνά η ληστεία και η κλοπή..."
από το βιβλίο του Ίμρε Κέρτες, "Εγώ, ένας άλλος"

Δευτέρα 26 Σεπτεμβρίου 2011

Αλμπέρ Καμί - Ο επαναστατημένος άνθρωπος

Μπορούμε να αρνηθούμε όλη την ιστορία και μολαταύτα μα συμφωνήσουμε με τον κόσμο των άστρων και της θάλασσας. Οι επαναστάτες που θέλουν ν' αγνοήσουν τη φύση και την ομορφιά είναι καταδικασμένοι να εξορίσουν από την ιστορία την αξιοπρέπεια της εργασίας και την ύπαρξης που επιδιώκουν να δημιουργήσουν. Όλοι οι μεγάλοι μεταρρυθμιστές προσπαθούν να χτίσουν στην ιστορία αυτό που ο Σαίξπηρ, ο Θερβάντες, ο Μολιέρος κι ο Τολστόι μπόρεσαν να δημιουργήσουν: έναν κόσμο έτοιμο να χορτάσει για πάντα την πείνα για ελευθερία κι αξιοπρέπεια που βρίσκεται στην καρδιά κάθε ανθρώπου. Η ομορφιά βέβαια δεν κάνει επαναστάσεις. Αλλά έρχεται μια μέρα που οι επαναστάσεις έχουν ανάγκη απ' αυτή. Ο κανόνας της, που αμφισβητεί το πραγματικό, ενώ ταυτόχρονα του δίνει την ενότητά του, είναι και ο κανόνας της εξέγερσης. Μπορούμε αιώνια ν' αρνιόμαστε την αδικία χωρίς να παύουμε να χαιρετάμε τη φύση του ανθρώπου και την ομορφιά του κόσμου; Η απάντησή μας είναι ναι. Αυτή η ηθική, ανυπότακτη και πιστή ταυτόχρονα, είναι η μόνη που μπορεί να χαράξει το δρόμο μιας αληθινά ρεαλιστικής επανάστασης. Διατηρώντας την ομορφιά, προετοιμάζουμε την ημέρα της αναγέννησης όπου ο πολιτισμός θα βάλει στο κέντρο της σκέψης του, αντί για τις τυπικές αρχές και τις ξεπεσμένες αξίες της ιστορίας, αυτή τη ζωντανή αρετή που στηρίζει την κοινή αξιοπρέπεια του κόσμου και του ανθρώπου και που πρέπει τώρα να ορίσουμε απέναντι σ' έναν κόσμο που την περιφρονεί.

απόσπασμα από το έργο του Αλμπέρ Καμί, "Ο επαναστατημένος άνθρωπος"

Σάββατο 24 Σεπτεμβρίου 2011

Ο διάλογος ευρωπαϊκής ταυτότητας και διαφορετικότητας

Η συζήτηση που ακολουθεί ανάμεσα στους ιστορικούς Έρικ Χομπσμπάουμ και Ντόναλντ Σασούν έλαβε χώρα τον Νοέμβριο του 2007 στο Κέντρο Σύγχρονου Πολιτισμού της Βαρκελώνης. Στους συζητητές είχαν τεθεί, ενδεικτικά,  οι παρακάτω ερωτήσεις: --Τι ενώνει την Ευρώπη; --Τι αντιλαμβανόμαστε ως ευρωπαϊκό πολιτισμό; --Ποια είναι η συνεισφορά της Ευρώπης στον παγκόσμιο πολιτισμό; --Ποιες φιλοσοφικές κατηγορίες ή ποιες νέες πολιτικές αρχές θα συνεισέφεραν στη δημιουργία μιας κοσμοπολίτικης, φιλόξενης και βαθιά δημοκρατικής Ευρώπης;

Έρικ Χομπσμπάουμ: Μπορούμε να δούμε την Ευρώπη με τρεις τρόπους. Καταρχάς, ως γεωγραφική περιοχή. Αυτή η οπτική είναι σχετικά ουδέτερη, αν μιλάμε με πολιτικούς και ιστορικούς όρους, αλλά σημαίνει ότι αντιλαμβανόμαστε τη Ρωσία, με γεωγραφικούς  όρους, ως τμήμα της Ευρώπης.
Δεύτερον, μπορούμε να θεωρήσουμε την Ευρώπη ως ένα σχέδιο, φτιαγμένο από μια λίγο πολύ σταθερή ομάδα κρατών και περιοχών που ανέκαθεν αυτοπροσδιορίζονταν, αποκλείοντας χώρες που δεν αποτελούσαν μέρος της Ευρώπης όπως την όριζαν.
Ο τρίτος τρόπος να κατανοήσουμε την Ευρώπη συνίσταται στο να τη δούμε ως ανολοκλήρωτη ιστορική διαδικασία που ξεκίνησε από κάποιες περιοχές της, τις οποίες και μετέτρεψε σε κινητήριες δυνάμεις του ιστορικού μετασχηματισμού του κόσμου και ηγετική πρωτοπορία παγκοσμίως. Για αιώνες, όλες οι αλλαγές εκκινούσαν από αυτό το μέρος του κόσμου.
Διαφοροποιήσεις και αντιφάσεις στο ευρωπαϊκό σχέδιο
Η διαδικασία δημιουργίας  εθνικών ταυτοτήτων ενεργοποιεί διασπαστικές δυνάμεις, σχετικά πρόσφατες στον σύγχρονο κόσμο. Έτσι, η τάση της ιστορικής εξέλιξης εναντιώνεται στον σχηματισμό μιας συγκεκριμένης ευρωπαϊκής ταυτότητας. Εντούτοις, η παγκοσμιοποίηση και τα πενήντα χρόνια της Ευρωπαϊκής Ένωσης αρχίζουν να δημιουργούν μια αίσθηση μεταξύ των ευρωπαίων πολιτών, όχι κοινής ταυτότητας βεβαίως, αλλά μεγαλύτερης διαφοροποίησης από τους κατοίκους άλλων περιοχών. Π.χ., από την εποχή του θριάμβου της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας μεταξύ των κυβερνήσεων έγινε σαφές ότι η Ευρώπη προσπαθεί ακόμα να παραμείνει πιστή σε μια ιδιαίτερη εκδοχή (ή εκδοχές) του κοινωνικού καπιταλισμού ή της κοινωνικής πρόνοιας, που δεν έχουν γίνει αντικείμενα τόσο αποτελεσματικής υπεράσπισης πουθενά αλλού παγκοσμίως. Δεν ισχυρίζομαι ότι ενυπάρχει εδώ μια αρχική αίσθηση ταυτότητας των Ευρωπαίων […] το γεγονός αυτό όμως έχει συμβάλλει στο να δημιουργηθεί μια αίσθηση ανωτερότητας απέναντι στο πλήθος των φτωχών χωρών που προσελκύονται απ' ό,τι στα καθ' ημάς θεωρείται ως εξαιρετικός πλούτος και υψηλό επίπεδο διαβίωσης. Αυτή λοιπόν η ανωτερότητα έχει οδηγήσει σε αυξανόμενη ξενοφοβία στην Ευρώπη, θα έλεγα ακόμα και σε μια βαθύτερη συνειδητοποίηση των φυλετικών διαφορών. Αυτή η ευρωπαϊκή ιδιομορφία βοηθά επίσης στο να διακρίνονται οι θεσμοί και ο τρόπος ζωής της από τους αντίστοιχους αντίπαλων πλούσιων χωρών, ειδικά των ΗΠΑ. Αυτή η αίσθηση της διαφοράς έχει ενισχυθεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών για λόγους πολιτικούς και άλλους. Από την άλλη πλευρά, είναι πολύ νωρίς για να προβλέψει κανείς τις συνέπειες που θα έχει στην ευρωπαϊκή εμπειρία η άνοδος της Ασίας ως νέου παγκόσμιου οικονομικού κέντρου.
Ντόναλντ Σασούν: Συμφωνώ επί της ουσίας με τον Έρικ Χομπσμπόμ για τις τρέχουσες αντιφάσεις στο ευρωπαϊκό σχέδιο. Αλλά η εκδοχή μου είναι κάπως λιγότερο απαισιόδοξη. Σε τελευταία ανάλυση, ο βαθμός σύγκλισης μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών κατά τη διάρκεια των τελευταίων πενήντα χρόνων είναι εξαιρετικά απροσδόκητος. Πώς ήταν η Ευρώπη πριν πενήντα χρόνια; Διαιρεμένη ανάμεσα στην Ανατολική Ευρώπη των αριστερών αυταρχικών καθεστώτων, στη Νότια Ευρώπη [...] των δεξιών δικτατοριών, ενώ ακόμη και στη δημοκρατική Ευρώπη ήταν εμφανείς βαθιές διαφορές ανάμεσα στις χώρες της βόρειας ακτής της Μεσογείου, όπως η Γαλλία ή η Ιταλία αφενός, και τις σκανδιναβικές κοινωνικές δημοκρατίες αφετέρου. Υπήρξαν, επίσης, έντονες διαφορές ανάμεσα στα αντίπαλα πολιτικά κόμματα, ειδικά τους κομμουνιστές στη Γαλλία και την Ιταλία, τους φαινομενικά ριζοσπάστες σοσιαλιστές αλλού και, τελικά, τους πιο μετριοπαθείς και αφοσιωμένους στο δόγμα του κράτους πρόνοιας σοσιαλδημοκράτες στο βόρειο τμήμα της Ευρώπης. Έκτοτε, έχει υπάρξει μια ιδιαίτερη σύγκλιση. Για παράδειγμα, όλοι σχεδόν προσυπογράφουν το δόγμα του φιλελεύθερου καπιταλισμού και, με μερικές εξαιρέσεις, μια μορφή κοινωνικού καπιταλισμού.
Η οικονομική ολοκλήρωση της Ευρώπης
Τι ρόλο διαδραματίζει η διαδικασία της οικονομικής ολοκλήρωσης; Όχι ηγετικό, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι η γραφειοκρατία των Βρυξελλών δεν ήταν η  αιτία της κατάρρευσης του κομμουνισμού. Είναι φυσικά επίσης ξεκάθαρο ότι ο ευρωπαϊκός μετασχηματισμός είναι τόσο σύνθετος και σημαντικός που δεν μπορούμε να τον εξηγήσουμε ως αποτέλεσμα μιας διαδικασίας ολοκλήρωσης η οποία, ανεξάρτητα από τη δημιουργία ευρωπαϊκής ταυτότητας, ξεκίνησε, είναι αλήθεια, για πιο πραγματικούς λόγους. Ήταν θέμα κοινής πολιτικής άνθρακα και χάλυβα, και, δεδομένου ότι αυτή η πολιτική δεν παρακινούσε αρκετά τους πολίτες, ήταν απαραίτητο να προστεθεί ότι, επιπλέον, η Ευρώπη βρισκόταν υπό κατασκευή. Αυτή ήταν η αρχική πρόθεση των πρώτων έξι ιδρυτών της σημερινής ΕΕ. Ολόκληρο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα βασίζεται στην εξάλειψη των συνόρων, που επιτρέπει στα έθνη-κράτη να διατηρήσουν το μονοπώλιό τους στις σημαντικότερες πτυχές της οικονομικής πολιτικής, ειδικά τη φορολογική και την κοινωνική πολιτική. Το εισόδημα και οι δαπάνες είναι, ως επί το πλείστον, στα χέρια του έθνους-κράτους. Επομένως, η πίστη των ανθρώπων στα έθνη-κράτη δεν οφείλεται μόνο στα πράγματα που έχουν κοινά, όπως τα συγκεντρωτικά και γραφειοκρατικά εκπαιδευτικά συστήματα, αλλά προπάντων στο γεγονός ότι πληρώνουν τους φόρους τους σε μια κυβέρνηση, και είναι αυτή που πρέπει να αποφασίσει πώς θα δαπανηθούν τα εν λόγω χρήματα και πώς αυτό οφείλει να επηρεάσει την ευημερία του πληθυσμού.
Βρισκόμαστε σε μια κατάσταση στην οποία υπάρχει μια εξαιρετικά σημαντική αντίφαση ανάμεσα στις λαϊκές επιδιώξεις και σε εκείνες των κυβερνήσεων, οι οποίες βεβαίως υποστηρίζουν τον καπιταλισμό και την οικονομία της αγοράς, αλλά εντός κάποιων ορίων που καθιστούν αδύνατο να πραγματοποιηθεί το νεοφιλελεύθερο όνειρο. Η κεντρική πολιτικο-οικονομική αφήγηση, κυρίαρχη όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο, είναι πολύ διαφορετική: το κύριο εμπόδιο στην οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία είναι η έλλειψη ευελιξίας που έχουν επιβάλει οι ευρωπαϊκοί θεσμοί στην αγορά. Έτσι, το παράδοξο είναι ότι, προκειμένου να είμαστε καλύτεροι, πρέπει να μειώσουμε το επίπεδο προστασίας. Οι πολίτες όμως απορρίπτουν αυτό το απορρυθμιστικό μέτρο. Υπάρχει μια απόκλιση μεταξύ των όσων λένε οι ευρωπαίοι πολίτες και των όσων γράφουν το Economist ή οι Financial Times, για τα οποία το πρόβλημα είναι ότι η Ευρώπη είναι ανεπαρκώς ευέλικτη -- για σκεφτείτε. Κατά συνέπεια, ό,τι φαίνεται να ενώνει τους Ευρωπαίους δεν είναι η ταυτότητα, αλλά η αποδοχή του κοινωνικού καπιταλισμού.
Τι κοινό απομένει;
Όσον αφορά την εξωτερική πολιτική, πρέπει να αναφέρουμε ότι δεν είναι απαραίτητο να υπάρχει στρατός για την εφαρμογή μιας κοινής εξωτερικής πολιτικής. Έχω αναζητήσει στοιχεία που να αποδεικνύουν την ύπαρξή της και έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει. Η μόνη στιγμή που κάτι παρόμοιο εμφανίστηκε ήταν στην πρόσφατη περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η επέμβαση πραγματοποιήθηκε από κοινού με τις ΗΠΑ, με το ΝΑΤΟ. Σε υποθέσεις όπως της Μέσης Ανατολής, και ιδιαίτερα, της σύγκρουσης Ισραηλινών και Παλαιστίνιων, υπάρχει μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική, αλλά δύσκολα αρθρώνεται και είναι αρκετά ατελέσφορη.
Σε τελευταία ανάλυση, δεν υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία που απομένουν: η κοινωνική Ευρώπη κινδυνεύει και, εξαιρουμένων των ζητημάτων ήσσονος σημασίας, δεν υπάρχει στην πραγματικότητα καμία ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική. Ο πολιτισμός; Έχω γράψει ένα σχετικό βιβλίο, αλλά το μεγαλύτερο μέρος του υποστηρίζει ότι υπάρχουν πολύ λίγα κοινά μεταξύ των Ευρωπαίων, πλην του λαϊκού πολιτισμού: όλοι καταναλώνουν αμερικανικό πολιτισμό. Όταν οι Ευρωπαίοι συναντιούνται μεταξύ τους, μπορούν να μιλήσουν για τηλεοπτικά προγράμματα που όλα σχεδόν είναι αμερικανικά -- και μερικά εξ αυτών πολύ καλά παρεμπιπτόντως. Έχω εξετάσει τα τραγούδια που ακούγονται σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες. Εάν ρίξουμε μια ματιά στα πιο πολυακουσμένα στη Φινλανδία, την Ουγγαρία, την Ιταλία και τη Γαλλία, βλέπουμε ότι τα μόνα που βρίσκονται σε όλους τους μουσικούς καταλόγους είναι συνήθως αμερικανικά και, λιγότερα, βρετανικά. Ο λαϊκός πολιτισμός, εάν είναι διεθνικός, είναι αμερικανικός, και εάν είναι τοπικός, η προέλευσή του είναι τοπική, μη ευρωπαϊκή. Έτσι, ένα μεγάλο μέρος του πολιτισμού που με συνδέει με τους ανθρώπους δεν προέρχεται από την Ευρώπη. Υπάρχει σοβαρός λόγος που συμβαίνει αυτό, καθώς ο αμερικανικός πολιτισμός είναι ο καλύτερος, αφού η αμερικανική πολιτισμική αγορά δεν είναι εθνική, αλλά υβριδική εκ φύσεως. Η υψηλή κουλτούρα είναι κάτι άλλο. Εδώ βρίσκουμε τους Ευρωπαίους να υποστηρίζουν τον Μπαχ και τον Μπετόβεν.
Η Ευρώπη των πατρίδων και το δημοκρατικό έλλειμμα
Έρικ Χομπσμπάουμ: Σε μερικά ζητήματα είμαι πιο αισιόδοξος από τον Ντόναλντ Σασούν, καθώς πιστεύω ότι υπάρχουν ευρωπαϊκοί θεσμοί που έχουν βάλει σε τροχιά μια διαδικασία που είναι ακόμα σε εξέλιξη. Η Ευρώπη ποτέ δεν έγινε κράτος∙ δεν κατέχει καμία εκτελεστική ή νομοθετική εξουσία. Κανένας δεν αντιμετωπίζει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σοβαρά, ούτε καν τα λόμπι, τα οποία δεν πηγαίνουν στο Στρασβούργο αλλά στις Βρυξέλλες. Υπάρχει όμως το Ανώτατο Δικαστήριο, και κατά συνέπεια δικαστική εξουσία. Για λόγους που δεν μπορώ να καταλάβω και που αναπτύχθηκαν στη δεκαετία του '70, γίνεται αποδεκτό ότι αυτό το δικαστήριο πρέπει να συνιστά, σε μερικά σημαντικά θέματα, ανώτερη αρχή από τους τοπικούς νόμους, με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασίλειου, το οποίο δεν υπέγραψε την αντίστοιχη συνθήκη. Αυτό σημαίνει ότι η Ευρώπη αναπτύχθηκε στην κατεύθυνση που προέβλεψε ο Ντε Γκωλ: l' Europe des patries (η Ευρώπη των πατρίδων), που έχει το μειονέκτημα ότι κάποιες πατρίδες είναι  πιο ίσες από κάποιες άλλες.
Το πρόβλημα για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει να κάνει με τον εκδημοκρατισμό των διαδικασιών της. Πάντα υπήρχε δημοκρατικό έλλειμμα στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Η Ευρώπη χτίστηκε από τα πάνω και αποτελεσματικά, παρά το γεγονός ότι οι πολίτες δεν την αντιμετώπισαν σοβαρά, καθώς θεώρησαν ότι ήταν απλώς μια εμπορική και δασμολογική ένωση. Το αποκαλούμενο "σύνταγμα" "πουλήθηκε" στα κράτη με την προσπάθεια να στηριχθεί στους πολίτες το λιγότερο δυνατόν, επειδή όταν ερωτώνται, είναι εξαιρετικά πιθανό να ψηφίσουν εναντίον του.
Ντόναλντ Σασούν: Η οικοδόμηση της κοινωνικής Ευρώπης βασίζεται σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες που έχουν αναπτύξει κάποιο είδος κράτους πρόνοιας. Αυτή η πολιτική επιλογή ήταν το αποτέλεσμα μιας κάποιας συμφωνίας ανάμεσα στις διάφορες πολιτικές δυνάμεις σε κάθε χώρα, συχνά μεταξύ των χριστιανοδημοκρατών και της Αριστεράς. Αυτό αφορά την Ιταλία, την Αυστρία, τη Γερμανία, τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία, όπου το κοινωνικό κράτος αναπτύχθηκε από τους Εργατικούς και έγινε αποδεκτό αργότερα, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του '50 και του '60, από τους συντηρητικούς. Ήταν όμως ένας τύπος συμφωνίας που υπερέβη τις πολιτικές δυνάμεις και συμπεριέλαβε τους εργαζομένους και τους καπιταλιστές. Ήταν λες και οι εργαζόμενοι είχαν αρνηθεί αμοιβές συγκρίσιμες με των Αμερικανών, σε αντάλλαγμα ενός κράτους που θα προστάτευε την υγεία και τις συντάξεις τους. Το κόστος της υγείας και των συντάξεων κοινωνικοποιήθηκε, συνεπώς οι αμοιβές δεν έπρεπε να είναι τόσο υψηλές. Για πολλά χρόνια, αυτή η διαφορά μεταξύ των αμοιβών και των κοινωνικών εγγυήσεων παγιώθηκε. Όσο διήρκεσε, σε εθνικό επίπεδο η κατάσταση διατηρήθηκε, αλλά καθώς ο κόσμος διεθνοποιήθηκε και οι εξαγωγές είναι αποφασιστικής σημασίας, οι επιχειρήσεις έχουν αρχίσει να συγκρίνουν τα πλεονεκτήματα που τους προσφέρει κάθε χώρα. Η σχετική ερώτηση τώρα --για την οποία κανείς δεν διαθέτει σωστή απάντηση-- είναι εάν το κράτος πρόνοιας μπορεί να διατηρηθεί σε έναν κόσμο στον οποίο πρέπει να ανταγωνιστεί εξαιρετικά ισχυρές βιομηχανίες όπως η κινέζικη ή η ινδική.
Η Ευρώπη εξελίσσεται: σε ποια κατεύθυνση;
Ερώτηση από το κοινό: Και οι δύο υποστηρίξατε την προώθηση της εξέλιξης της Ευρώπης. Βρίσκεται ωστόσο η λύση στη διατήρηση του ευρωπαϊκού σχεδίου;
Έρικ Χομπσμπάουμ: Η λύση δεν συνίσταται στην εξέλιξη της Ευρώπης υπό την παλιά έννοια, δηλαδή προς μια ενωμένη ή ομοσπονδιακή Ευρώπη. Η αλήθεια είναι ότι η Ευρώπη έχει προβλήματα τα οποία πρέπει να αντιμετωπίσουμε, είτε μας αρέσει είτε όχι. Είμαστε η μεγαλύτερη αγορά, και μπορούμε να συγκριθούμε με τις ΗΠΑ. Είμαστε πιθανώς επίσης αυτοί που κατέχουν τη μέγιστη συσσώρευση διανοητικού κεφαλαίου. Αλλά είμαστε επίσης αυτοί που βλέπουν τη θέση τους να υπονομεύεται, όχι τόσο από την κινεζική βιομηχανία, αλλά από την ανακάλυψη ότι η επένδυση σε διανοητικό κεφάλαιο, για το οποίο είμαστε υπερήφανοι, πραγματοποιείται επίσης σε χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία. Επομένως, ο χειρότερος κίνδυνος για την Ευρώπη είναι όχι μόνο η απώλεια βιομηχανίας, αλλά και η αντίστοιχη στους τομείς υπηρεσιών που έχουν αντικαταστήσει βαθμιαία τις παλιές βιομηχανίες. Αυτό είναι και θα είναι ένα πρόβλημα για ολόκληρη την Ευρώπη. Συνεπώς, δεν μπορούμε να μείνουμε εδώ που είμαστε τώρα.
Ντόναλντ Σασούν: Όλοι είναι ξεκάθαροι ότι υπάρχει πια μόνο μια υπερδύναμη και πως η διαφορά ανάμεσα στην αμερικανική στρατιωτική δύναμη και τον υπόλοιπο κόσμο είναι εντυπωσιακή. Αυτή η στρατιωτική δύναμη εξάγει και θα εξάγει περισσότερο ιδέες παρά αγαθά. Αρκεί να δούμε ότι οι Αμερικανοί βρίσκονται στην αιχμή μεγάλου μέρους του λογισμικού που χρησιμοποιούμε σήμερα. Μπορεί όμως μια χώρα να είναι στρατιωτική δύναμη και να διατηρήσει επί μακρόν ένα εξαιρετικά υψηλό επίπεδο διαβίωσης για 300 εκατομμύρια ανθρώπους; Στον άλλο πόλο βρίσκεται η Κίνα, με τα προβλήματά της αλλά και με σημαντική ικανότητα ανταγωνισμού. Σε αυτό τον κόσμο είναι σημαντικό για εμάς τους Ευρωπαίους να αναρωτηθούν ποιο ρόλο θέλουν να διαδραματίσουν στο μέλλον. Σκέφτομαι τις ιδέες της κοινωνικής προστασίας και της αλληλεγγύης, που πρέπει να γίνουν αντικείμενο υπεράσπισης, σε αντίθεση με το νεοφιλελεύθερο όνειρο.  Η Ευρώπη έχει δείξει ότι μπορείτε να είστε πλούσιοι, να αναπτύσσεστε, να έχετε μια οικονομία της αγοράς και συγχρόνως μπορείτε να φροντίσετε τον ηλικιωμένο, τον άρρωστο και να διαθέτετε ένα αρκετά αξιοπρεπές δικαιικό σύστημα. Δεν είναι κακό, και εν πάση περιπτώσει είναι καλύτερο απ' ό,τι έκαναν οι Ευρωπαίοι πριν εκατό χρόνια.

Παρασκευή 23 Σεπτεμβρίου 2011

Μάριο Βάργκας Λιόσα

«Η πιο σημαντική αρετή του δυτικού πολιτισμού υπήρξε η ικανότητά του να κάνει αυτοκριτική»

Κάθε υπεράσπιση του δυτικού πολιτισμού θα έπρεπε να ξεκινάει (όπως το έκανε ο Ρεϊμόν Αρόν με το έργο του «Plaidoyer pour l'Europe decadente») από την αναγνώριση της ευθύνης της Ευρώπης για ένα μεγάλο μέρος του τρόμου και των αδικιών της νεότερης Ιστορίας. Η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία κατέστρεψε τον μισό πλανήτη, κατέστρεψε πολιτισμούς και κουλτούρες στην Αφρική, την Αμερική και την Ασία, αφήνοντας σε αυτές τις τρεις ηπείρους παράλογες εθνικές διαιρέσεις, οι οποίες σε πολλούς τόπους συνεχίζουν να γεννούν συγκρούσεις για τα σύνορα και ατέλειωτους σπαραγμούς. Στην Ευρώπη γεννήθηκαν οι ολοκληρωτικές ιδεολογίες, οι οποίες προκάλεσαν τις μεγαλύτερες ωμότητες στην ιστορία της ανθρωπότητας: ο ναζισμός, ο φασισμός και ο κομμουνισμός. Τα έξι εκατομμύρια Εβραίων που εξοντώθηκαν από τους ναζί είναι και συνέπεια μιας νοσηρής εκτροπής, η οποία δεν ριζώνει και δεν ανθεί με την ίδια δύναμη σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου όσο στην Ευρώπη: του αντισημιτισμού. Και ο εθνικισμός, που στις μέρες μας έχει γίνει, μαζί με τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, η πιο σημαντική γενεσιουργός αιτία της πολιτικής βίας και η μεγαλύτερη πρόκληση για τη δημοκρατική κουλτούρα, είναι δυστυχώς και αυτός ένα ευρωπαϊκό δημιούργημα. Αυτά τα λάθη όμως δεν αρκούν για να καταδικάσουμε τη Δύση, επειδή, εκτός του ότι τα έχει νιώσει στο πετσί της με τρομερή σκληρότητα, ο δυτικός πολιτισμός έχει και μιαν άλλη όψη, την οποία μπορεί να επιδεικνύει χωρίς καμιά ντροπή, υποστηρίζοντας ότι, χάρη σε αυτήν, η ανθρωπότητα προόδευσε σαφώς στο πεδίο της συμβίωσης, των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της επιστημονικής και τεχνικής προόδου, της δημοκρατίας. Η πιο σημαντική του αρετή, εκείνη που ίσως αποτελεί κάτι «μοναδικό» στο ευρύ φάσμα των πολιτισμών του κόσμου και που του επέτρεψε πολλές φορές να αναγεννηθεί μέσα από τα ερείπιά του, όταν φαινόταν καταδικασμένος σε βέβαιο θάνατο, υπήρξε η ικανότητά του να κάνει αυτοκριτική. Κανένας άλλος πολιτισμός δεν έχει αυτοεξεταστεί από μόνος του με τη σκληρότητα της Δύσης και γι' αυτόν το λόγο κανένας άλλος πολιτισμός δεν υπήρξε ικανός να ανανεωθεί τόσες φορές και τόσο ριζικά, σε πολλές περιπτώσεις για το καλό και σε ορισμένες για το κακό. Σήμερα η αποικιοκρατία και η κατάκτηση αδύναμων χωρών από ισχυρές χώρες είναι μια αδικία που όλος ο κόσμος καταδικάζει. Πόσες όμως είναι στην ιστορία οι συμπεριφορές που μπορούν να συγκριθούν με εκείνη ενός Μπαρτολομέο ντε Λας Κάζας και με τα αυστηρά κατηγορητήριά του, στην εποχή της αποικιοποίησης, εναντίον των καταχρήσεων και των εγκλημάτων που διαπράττονταν σε βάρος των Ινδιάνων και των αυτόχθονων αμερικανικών πολιτισμών;
Στον καιρό του πολέμου της Αλγερίας ζούσα στη Γαλλία και έζησα από κοντά το πώς ένα μεγάλο τμήμα της γαλλικής κοινωνίας στήριξε με τις κριτικές του και τη στράτευσή του την πάλη του FLN για την αλγερινή ανεξαρτησία, ενώ ο τύπος και οι πολιτικές και διανοητικές πρωτοπορίες κατήγγειλλαν τα βασανιστήρια και τις καταχρήσεις που διαπράχθηκαν από τον γαλλικό στρατό εναντίον των εξεγερμένων. Πιθανότατα, ωστόσο, η εμβληματική περίπτωση σε αυτό το πεδίο είναι η κινητοποίηση που έγινε στον δυτικό κόσμο, ξεκινώντας από τις Ηνωμένες Πολιτείες, εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ. Ο Λευκός Οίκος θα μπορούσε να είχε νικήσει σε αυτή τη σύγκρουση, αν δεν είχε διστάσει να ρίξει πάνω σε αυτή τη μικρή χώρα, που αντιστεκόταν με νύχια και με δόντια στην ξένη επέμβαση, το πελώριο οπλοστάσιό του, το οποίο συμπεριελάμβανε τις ατομικές βόμβες, που είχαν ήδη εξαπολυθεί στη Χιροσίμα προκαλώντας γενοκτονία. Δεν μπόρεσε να το κάνει και εξαιτίας της διαδεδομένης άρνησης που προκλήθηκε από αυτόν τον πόλεμο στον ίδιο τον αμερικανικό λαό, ο οποίος χρησιμοποίησε όλους τους μηχανισμούς που επέτρεπε το σύστημα, για να διαδηλώνει και να απαιτεί το τέλος των πολεμικών επιχειρήσεων. Στη σύγκρουση αυτή νίκησαν τελικά οι Βορειοβιετναμέζοι, αλλά η νίκη τους θα ήταν πολύ πιο δύσκολη, ίσως και αδύνατη, χωρίς την αποφασιστική στήριξη του τύπου και της κοινής γνώμης ολόκληρου του δυτικού κόσμου.
Η δημοκρατία είναι ένα γεγονός που συνήθως προκαλεί χασμουρητά στις χώρες στις οποίες υπάρχει ένα κράτος δικαίου και οι πολίτες απολαμβάνουν ελευθερίες κίνησης και έκφρασης. Είναι αλήθεια ότι μερικές φορές ξεχωρίζουν τα ελαττώματα και οι ελλείψεις της: η διαφθορά, οι μεγάλες ανισότητες, η μετριότητα, οι σπατάλες και εκείνη η «γραφειοκρατικοποίηση», η οποία εξαπλώνεται σαν καρκίνος οδηγώντας στην ασφυξία τις επιχειρήσεις και τους ανυπεράσπιστους πολίτες. Αναμφίβολα, ένα γεγονός είναι βέβαιο: αν ιδωθεί από την οπτική γωνία μιας οποιασδήποτε ισλαμικής δικτατορίας ή τριτοκοσμικής σατραπείας, η παρακμάζουσα δυτική δημοκρατία είναι κάτι λιγότερο από ένας παράδεισος. Σε αυτήν, παρά τις πελώριες εισοδηματικές διαφορές, οι άνθρωποι έχουν το υψηλότερο βιοτικό επίπεδο του πλανήτη, τις μεγαλύτερες δυνατότητες να προσανατολίσουν τη ζωή τους με βάση τις κλίσεις τους, οι γυναίκες υποφέρουν από λιγότερες διακρίσεις, οι σεξουαλικές μειονότητες σιγά σιγά κατακτούν τα δικαιώματά τους. Η Δύση έχει ευημερήσει και έχει αναπτυχθεί περισσότερο από άλλους πολιτισμούς, επειδή η ελευθερία αναπτύχθηκε όσο ποτέ πριν στην ιστορία και διαμόρφωσε το άτομο ως ένα κυρίαρχο ον προικισμένο με δικαιώματα (...). *

Τετάρτη 21 Σεπτεμβρίου 2011

Το σκιάχτρο

Κάποτε είπα σ' ένα σκιάχτρο που έδιωχνε πουλιά:
«Στο έρμο χωράφι, θα σε τρώει, κούραση και μαράζι».

Και μου 'πε:
«Τρόμο να σκορπάς είναι η χαρά βαθιά που μοναξιά κι ορθοστασία ποτές δε με κουράζει» .

Με λίγη σκέψη, ξαναλέω:
«Αλήθεια ειν' όλα αυτά·
τι έχω γνωρίσει τη χαράν αυτή, κάποτε, εντός μου ... »
«Ναι, μ' άχυρο όσοι γεμιστούν»,
το σκιάχτρο μου απαντά,
«μπορουν να πουν πως γνώρισαν τέτοιες χαρές του κόσμου».

Τότε έφυγα χωρίς να ξέρω εγώ καλά καλά ,αν προσοολή μου ή επαινος
οι λόγοι 'ταν εκείνοι.
Και, χρόνος πέρασε, ένας, τότε με γοργά φτερά σα μου 'ρθαν νέα: φιλόσοφος, τό σκιάχτρο, ότ' είχε γίνει.
Κι έτυχε πάλι να περάσω εκεiθε, μια φορά,
κι ήταν το σκιάχτρο - π' άλλοτες έδιωχνε τα πουλάκια -μα το κεφάλι του είχε γίνει: φύλλα - και - φτερά,
και κάτω απ' το καπέλο του φωλιάζαν δυο κοράκια.......

Χαλίλ Γκιμπράν, "Ο τρελός"


Τρίτη 20 Σεπτεμβρίου 2011

Ορίζοντας το φανατισμό

Ως φανατισμό εννοούμε την τυφλή υπακοή σε μιαν ιδέα, την οποία υπηρετούμε με πεισματικό ζήλο, ως το σημείο να ασκούμε βία για να υποχρεώσουμε άλλους να την ακολουθούν και να τιμωρούμε όποιον δεν είναι διατεθειμένος να την ενστερνιστεί. Στην έννοια του φανατισμού υπονοείται ότι η ιδέα στην οποία είναι αφοσιωμένος ο φανατικός είναι μια ιδέα εσφαλμένη και επικίνδυνη, που δεν αξίζει να την ενστερνίζεται κανείς με τόση επιμονή. Σε τούτο ο φανατισμός αντιτίθεται στον ενθουσιασμό: ενθουσιώδης είναι ο οπαδός μιας ιδέας ευγενικής, μεγαλόψυχης ή φιλάνθρωπης. Συνέπειες μιας φανατικής στάσης και νοοτροπίας είναι η μισαλλοδοξία για τις ιδέες των άλλων και ένα πνεύμα μανιώδους προσηλυτισμού που δεν αποφεύγει τα βίαια ή και απάνθρωπα μέσα. Ο φανατισμός συνδέεται γενικά με το δογματισμό, δηλαδή με την πίστη σε μιαν αλήθεια ή σε ένα σύστημα αληθειών, που από τη στιγμή που θα τις αποδεχθούμε δεν πρέπει πλέον να τίθενται υπό αμφισβήτηση και που αρνούνται τη συζήτηση με άλλες. Σε μια κοινωνία στην οποία μια ομάδα φανατικών παίρνει το προβάδισμα, γεννιέται ως αντίδραση και διαδίδεται το πνεύμα του κομφορμισμού.
Ο κομφορμισμός απαντάει στον πεισματικό ζήλο του φανατικού με τον δειλό ζήλο εκείνου που δεν θέλει να διατρέξει τον κίνδυνο να καταδιωχθεί για τις ιδέες του, με την υποτακτική και δουλική αποδοχή των αληθειών των άλλων, αν και στο βάθος δεν τις πιστεύει.
Ο εχθρός και των δύο είναι το κριτικό πνεύμα, η χρήση του λόγου που ενισχύεται από την εμπειρία. Το κριτικό πνεύμα εναντίον της έξαψης των φανατικών διδάσκει την αίσθηση του ορίου και την αρετή της ανεκτικότητας και εναντίον της υποταγής των κομφορμιστών υποκινεί την αμφιβολία και μας μαθαίνει να σκεφτόμαστε με το δικό μας μυαλό, δρώντας άλλοτε σαν φραγμός και άλλοτε σαν κέντρισμα.
Οπως στο φανατισμό αντιπαρατίθεται, για το καλό, η ανεκτικότητα, έτσι του αντιπαρατίθεται, για το κακό, ο κυνισμός (με τη συνήθη και όχι με τη φιλοσοφική έννοια του όρου). Ο φανατικός πιστεύει με ακραίο τρόπο σε μία μόνον ιδέα. Ο κυνικός δεν πιστεύει σε καμιά, αλλά είναι διατεθειμένος να επωφεληθεί από όλες ανάλογα με το όφελος που θα αποκομίσει.
Το νόημα που σήμερα δίνουμε στη λέξη φανατισμός και όλα όσα κατανοούμε με αυτήν την έννοια συνδέονται στενά με την πολεμική των φιλοσόφων του Διαφωτισμού. Η λέξη φανατισμός έχει στη γλώσσα τους ένα ευρύτατο νόημα: υποδεικνύει όλα όσα αυτοί καταπολεμούν και θα ήθελαν να δουν να χάνονται από τον κόσμο για την ευτυχία του ατόμου και την πρόοδο της ανθρωπότητας, δηλαδή τη θρησκευτική δεισιδαιμονία και τις ολέθριες συνέπειές της, τους πολέμους, τις διώξεις, τα μαρτύρια της πυράς.
Αν θα θέλαμε να εκφράσουμε με μια διατύπωση το συνολικό νόημα της μάχης του Διαφωτισμού, δεν θα μπορούσαμε να την ορίσουμε καλύτερα παρά ως την πιο εκτεταμένη και λαϊκή διανοητική μάχη εναντίον του φανατισμού που διεξήχθη ποτέ (...).
Η διαφορά ανάμεσα στους Διαφωτιστές, οι οποίοι έβγαιναν από δυο αιώνες θρησκευτικών πολέμων, και σε μας έγκειται στο ότι ο φανατισμός στον οποίο αυτοί επιτέθηκαν ήταν σχεδόν αποκλειστικά θρησκευτικός, ενώ εκείνος του οποίου την εμπειρία έχουμε σήμερα είναι σχεδόν αποκλειστικά πολιτικός. Τα ιστορικά πρόσωπα που ενσάρκωναν το φανατισμό ήταν ένας Τορκεμάδα, ένας Καλβίνος, έτσι όπως είναι για μας οι διάφοροι Γκέμπελς των ολοκληρωτικών καθεστώτων.
Οι Διαφωτιστές συνέδεαν το φανατισμό με τις μεγάλες θρησκείες, όπως η εβραϊκή, η χριστιανική ή η μουσουλμανική, και αντιπαρέθεταν σε αυτές, εξιδανικεύοντάς την, τη φιλοσοφική θρησκεία του Κομφούκιου, έτσι όπως εμείς τον συνδέουμε με τις ακρότητες των εθνικιστικών κινημάτων, με τον κομμουνισμό, τον μηδενισμό, τον ρατσισμό και γενικά με δικτατορικά καθεστώτα που αντιπαρατίθενται σε καθεστώτα ελευθερίας.
Η άλλη βαθύτερη διαφορά ανάμεσα σε μας και στους φιλοσόφους του Διαφωτισμού αναφέρεται στις αιτίες και στις θεραπείες. Εκείνοι έβλεπαν στην άγνοια του απλού λαού (που την εκμεταλλεύονταν οι πονηροί) τη μεγαλύτερη αιτία της πρόληψης που γεννούσε τα φαινόμενα του ατομικού και συλλογικού φανατισμού. Και ανάγοντας το πρόβλημα σε μια πάλη του φωτός του λόγου ενάντια στα σκοτάδια της προκατάληψης, δεν έβλεπαν άλλη θεραπεία παρά μόνο τη διάδοση μιας γνώσης βασιζόμενης στο λόγο και στην εμπειρία.
Εμείς, έπειτα από την πιο τρομερή έκρηξη συλλογικού φανατισμού που υπήρξε ποτέ, το ναζισμό, είμαστε λιγότερο βέβαιοι για τις αιτίες και λιγότερο ήσυχοι σχετικά με τις θεραπείες.
Η ιστορική εμπειρία μάς έχει διδάξει ότι οι κοινωνίες οι πιο αμόλυντες από τον φανατισμό είναι εκείνες στις οποίες η διανοητική και πολιτική εκπαίδευση τείνει όλο και περισσότερο να βασίζεται στην ελεύθερη συζήτηση των ιδεών μάλλον και όχι στη διδασκαλία ήδη καθορισμένων συστημάτων αλήθειας, και των οποίων το καθεστώς εμπνέεται από την αρχή της πολλαπλότητας των δρόμων πρόσβασης στην αλήθεια και επομένως από την άρνηση μιας κρατικής φιλοσοφίας ή ιδεολογίας που θα είναι άλλη από εκείνη της ειρηνικής συνύπαρξης όλων των φιλοσοφιών ή ιδεολογιών.

κείμενο του Ιταλού Φιλοσόφου Νορμπέρτο Μπόμπιο,απόσπασμα από το λήμμα «Φανατισμός», που έγραψε για το βιβλίο των Norberto Bobbio, Nicola Matteucci, Gianfranco Pasquino «Il Dizionario di Politica» 

Οι νεκροί του YouTube

Μία νύχτα με τραγούδια στο you tube, αντιπερισπασμός στο λευκό χαρτί, που απόψε εχθρεύεται τη σκέψη. Βίντεο στο απέραντο καταθετήριο και καθαρτήριο της ψυχής από ανθρώπους άγνωστους, που ποιος ξέρει ποια αυταρέσκεια, ποια ενεδρεύουσα μοναξιά, ποια εξεγερμένη φιλοδοξία ή ποια παραβιασμένη κερκόπορτα τους έσπρωξε, ώστε να άρουν τους ενδοιασμούς, και επικαλούμενοι την ανωνυμία του Διαδικτύου, να μοιραστούν τους στίχους και τη μελωδία του εαυτού τους. Άνθρωποι, που με κώδικες την εικόνα, το λόγο και τη μουσική, εξομολογούνται στην οικουμένη τις ληρωδίες και τις άτακτες υποχωρήσεις των έργων τους και τις αναβολές της καρδιάς τους. Άλλοτε αφιερώνοντας στη γυναίκα, που τους καθόρισε κι άλλοτε αποδεσμεύοντας πολύ περισσότερα, από όσα αφήνουν να εννοηθούν οι προθέσεις τους και οι αναστολές τους.
Και πάνω από όλα, η αγωνία να αφεθούν παντού τα πειστήρια της ύπαρξης. Να,να, ήμουν και εγώ εκεί, ένιωσα, πόνεσα, δημιούργησα, χάρηκα..να είμαι κι εγώ μία ανεπανάληπτη στιγμή στην Πλάση. Να εγώ, κατ´εικόνα και καθ´ομοίωση της έκστασης του Θεού, που στο παραλήρημα της αγάπης Του με γέννησε και μου ζήτησε να μεθύσω τους λογισμούς μου με τον έρωτα του αιώνιου, αψηφώντας τη θνητότητα και κραδαίνοντας την πίστη στο απροσπέλαστο και λογικά ανεδαφικό.
Και άλλες φορές πικρόχολες παρατηρήσεις από κάτω να επικυρώνουν πως η αυθάδεια και η θρασύτητα δεν είναι κι αυτές παρά εξανθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης, επικλήσεις στην προσοχή μας και μεταμφίεση της ανημποριάς ενώπιον της τραγικότητας και της αδυνασίας.
Προσέξτε με, βρίζω, ειρωνεύομαι, κακοπιστώ, αδιαφορώντας για τα συναισθήματά σας, επειδή δεν μου δείχνετε την αποδοχή, που τόσο ανάγκη έχω. Υπάρχω και γω, υφέρπω στις προσωπικές στιγμές, ελλοχεύω στις ευαισθησίες σας, από χίλιους δρόμους φτάνω και γω στις δικές σας διαπιστώσεις και ανασφάλειες. Είμαι σαν κι εσάς, ερμηνεύστε με.
Σχόλια και μηνύματα παντού, επικλήσεις στο αφανές, ίχνη στους τροπικούς της μέθεξης, κρυπτογραφημένες προσκλήσεις στις ζωές των άλλων, που δε ζήσαμε ή που αρνηθήκαμε να καταλάβουμε. Μία γνωριμία με τον καθένα από αυτούς θα μπορούσε να ανατρέψει συλλήβδην τα δεδομένα και τα αυτονόητα του βίου μας. Σκηνές από διακοπές, σατυρικά και δραματικά στιγμιότυπα, αποσπάσματα ενός μονόπρακτου, που κορυφώνεται με το θάνατο.
Και εκεί οι αυλαίες που τόσο νωρίς και απροσδόκητα έπεσαν, η μισοτελειωμένη ποίηση, η αρμονία που δεν επιτελέστηκε. Εκεί τα βίντεο νέων και παιδιών, που εξαίφνης έφυγαν, που πέθαναν σε τροχαία ή από ασθένεια, καταλείποντας την απόγνωση στις φλέβες των αγαπημένων. Εκεί ο κλαυθμός και η οδύνη και η ματαίωση και ο χειμώνας, που έφτασε πριν τελειώσει το καλοκαίρι.
Φωτογραφίες από στιγμές ευτυχισμένες, από περιστατικά που με μύριους τρόπους αρνούνταν την αποτρόπαια έκβαση, ματάκια ημιδιάφανα, που σε προσκαλούν στο δικό σου εξαγνισμό, στην προσωπική σου λύτρωση, χείλη που σου ψιθυρίζουν το δικό σου μοναδικό τέλος. Το γιατί που δονεί συθέμελα τις αντοχές και το you tube..Πώς τόση δυστυχία δεν χρωμάτισε ανεξίτηλα την πορεία της ανθρωπότητας, πως τόσος πόνος δε χάραξε την ιστορία και τη μοίρα και την εξιλέωση.
Καλό ταξίδι, ψυχούλα μου, το πένθος αβάσταχτο, η ζωή ξεψύχησε τη μέρα που έφυγες. Και παντού η πεποίθηση της αντάμωσης, παντού λόγια που αντηχούν στις μελαγχολικές αναχωρήσεις των πλοίων το φθινόπωρο -θα σε ξαναδώ άγγελέ μου, το ξέρω πως θα με βλέπεις από ψηλά, καλό ταξίδι...
Ο άνθρωπος θα οδηγηθεί στην αθανασία, μόνο και μόνο γιατί την ονειρεύτηκε..
Μέχρι σήμερα η ιστορία, η πολιτική, η οικονομία εξελίχθηκαν με βάση το αξίωμα ότι η ανθρώπινη προσωπική βιογραφία είναι ασήμαντη: Το άτομο δεν προκαλεί μεταβολή, δεν καθορίζει τους μετασχηματισμούς και τις αποφάσεις. Σημασία έχουν οι επιλογές των ηγετών, τα κοινωνικά κινήματα, η παραγωγή, οι πόλεμοι, οι τάσεις στα χρηματοπιστωτικά συστήματα. Η ιστορία δεν καταγράφει συναισθήματα, δεν ασχολείται με την καθημερινότητα. Οι νεκροί της πιστοποιούν τους θριάμβους ή τις ήττες των ισχυρών και οι πηγές, οι εκκλησίες, τα μνημεία γεραίρουν το κλέος των διοικούντων.
Ο καθένας από μας, σα να μην υπήρξε ποτέ, θα ισοπεδωθεί μετά θάνατον από το πέρασμα του χρόνου και η πορεία του στη ζωή, οι πόθοι του, οι φόβοι, οι ρόλοι και οι ιδιότητές του θα εκλείψουν, μόλις χαθεί και ο τελευταίος, που μας θυμάται. Μία μάζα τεθνεώτων, άμορφη, ασήμαντη, αόρατη, όσων δεν ευτύχησαν της υστεροφημίας και της αναγνώρισης.
Πόσο λάθος διδάσκεται και γράφεται η Ιστορία. Πόσο η μονάδα αγνοήθηκε, ενώ συγκροτεί το σύμπαν. Με πόση πλάνη περισσή και σπουδή ύποπτη οι ´σώφρονες´ παρέκαμψαν το ένστικτο, έθεσαν τα επίπλαστα κριτήρια και παραχάραξαν την αλήθεια προς χάριν της ανέφικτης αμεροληψίας, της αμφισβητούμενης αντικειμενικότητας και της υποκριτικής επιστημοσύνης. Πόσο οι σοφοί των αιώνων υποδεέστεροι των νηπίων δεν ξαναλογίζονται, μη αποδεχόμενοι την υπερβατικότητα και την αποκάλυψη.
Μα ο ιστορικός και ο αρχαιολόγος του μέλλοντος δεν θα ανασκάπτει μόνο το χώμα για να στοιχειοθετήσει τις υποθέσεις του και δεν θα συναινεί στη στρέβλωση, επειδή η κοινωνία απέκρυψε τεχνηέντως ή εξαιτίας της υποτακτικής κουλτούρας της τις αποδείξεις.
Στο Διαδίκτυο ένας πρωτόγνωρος διάκοσμος μορφοποιείται σκαλισμένος με τα απολιθώματα και τα τεκμήρια της ύπαρξης. Το ψηφιακό αποτύπωμα του κάθε ανθρώπου, που θα αναιρεί το καθιερωμένο, θα επινοεί το εναλλακτικό, θα διαιωνίζει το γεγονός και θα διατηρείται, όσο υπάρχει πολιτισμός, ως ανεξάληπτη μαρτυρία της παρουσίας του.
Η αλήθεια και το σημαντικό, υπό το βάρος της νέας πραγματικότητας, θα αναθεωρηθούν. Επειδή το λογικό δεν μπορεί να απεικονίσει το θυμικό, δεν αντανακλά το συλλογικό ασυνείδητο, δεν κατανοεί την συγκυρία. Επειδή ο ρους της ιστορίας δεν πυροδοτείται από κίνητρα και αίτια, αλλά έλκεται από τους τελικούς σκοπούς, από το θάνατο και την πάλη για ζωή, από το καλό και το κακό, που ψηγματά τους μόνο μέσα στην προσωπικότητα διαφαίνονται.
Ένα συναίθημα και ένα βίντεο στο Ίντερνετ μπορεί να συνοψίσει ολόκληρη την ιστορία του ανθρώπινου γένους.
Επειδή, σε τελική ανάλυση, η συλλογιστική του πραγματισμού, που επιλέξαμε να προσκυνήσουμε, καταρρέει κάτω από τα ίδια της τα όρια.

Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Παρασκευή 16 Σεπτεμβρίου 2011

Πωλ Ελυάρ - Η προοπτική της ποίησης


Το ψωμί είναι πιο χρήσιμο απ’ την ποίηση. Αλλά η αγάπη στην πιο βαθιά, στην πιο ανθρώπινη σημασία της λέξης, η αγάπη-πάθος δεν είναι πιο χρήσιμη απ’ την ποίηση.


Ο ποιητής είναι εκείνος που εμπνέει περισσότερο παρά εκείνος που εμπνέεται.


Οι ανακλώμενοι κι οι καθρέφτες πιστοί. Δεν ήταν κατ’ ανάγκην ερωτευμένοι εκείνοι που έγραψαν τα πιο όμορφα ερωτικά ποιήματα· κι αν ακόμα ήταν όντως ερωτευμένοι δεν θα διανοούνταν ποτέ να καταστήσουν υπεύθυνο γι αυτό τον έρωτα τους. Εντούτοις, ο αντικατοπτρισμός όλων των αρθρωμένων, χρησιμοποιημένων λέξεων παραμένει επάνω τους κάπως σαν ανεξίτηλος. Και είναι υποχρεωμένοι να υπομένουν τον αντικατοπτρισμό αυτό και να παραμένουν την κάθε στιγμή διαθέσιμοι· αντικατοπτρισμός και όραση, μιαν αρετή αιωνιότητας. Το να βλέπεις σημαίνει να προσλαμβάνεις, το ν’ αντικαθρεφτίζεις σημαίνει να παραδίδεις στην όραση.


Ο ρόλος του ποιητή θα περιοριστεί στο ρόλο του εργολάβου ιδεών, αντικειμένων, συναισθημάτων, πράξης.



Ισχυρίζονται πως το να άρχεσαι από τις λέξεις και τις σχέσεις τους για να μελετήσεις επιστημονικά τον κόσμο δεν είναι ένα δικαίωμα μας, αλλά το καθήκον μας. Θα έπρεπε να προσθέσει, όμως, κανείς, ότι το καθήκον αυτό είναι το ίδιο το καθήκον της ζωής· όχι με τον τρόπο εκείνων που φέρουν ήδη το θάνατο μέσα τους και οι οποίοι είναι καθώς οι τοίχοι ή κενοί, αλλά γινόμενοι ένα με το σύμπαν, με το σύμπαν εν κινήσει, το ζωντανό γίγνεσθαι.


Μας χρειάζονται ελάχιστες λέξεις για να εκφράσουμε το ουσιώδες· μας χρειάζονται όλες οι λέξεις για να το καταστήσουμε πραγματικό.


Ο ποιητής ορά στον ίδιο βαθμό που εκτίθεται. Και αντίστροφα. Μια μέρα ο άνθρωπος θ’ αποκαλύψει οία ο ποιητής είδε. Τέλος του φαντασιακού.


Το να βλέπεις σημαίνει ν’ αντιλαμβάνεσαι, να κρίνεις, ν’ αποσχηματίζεις, να παραβάλλεις, να λησμονείς και να λησμονείσαι, να είσαι και να εξαφανίζεσαι.


Η ποίηση ποτέ δεν θα λάβει σάρκα και οστά άμα δεν καταστεί αμοιβαία. Αυτή η αμοιβαιότητα βρίσκεται σε απόλυτη συνάρτηση με την ισονομία της ευτυχίας μεταξύ των ανθρώπων. Και η ισονομία εντός της ευτυχίας θα έφερνε τον άνθρωπο σ’ ένα ύψος του οποίου ακόμα τα όρια δεν μπορούμε καν να διανοηθούμε.
Η ευδαιμονία αυτή δεν είναι απίθανη.


Προσυπέγραφε ό,τι επιδοκιμάζεις.


Υπάρχουν νύχτας μεγάλα διαστήματα. Η επιχειρηματολογία δεν έχει παρά το ‘προσόν’ να τα χρησιμοποιεί. Και στις καλύτερες στιγμές της να τα αποφεύγει. Η ποίηση τα διαλύει. Εκείνη μόνη η τέχνη των φώτων.


Δεν πρόκειται για λογοπαίγνιο. Τα πάντα είναι συγκρίσιμα με τα πάντα, τα πάντα έχουν την αντήχηση τους, το λόγο τους, την ομοίωση τους, την αντίθεση τους, την προοπτική του μέλλοντος τους παντού. Και το γίγνεσθαι αυτό είναι ατέρμονο.

Τρίτη 13 Σεπτεμβρίου 2011

Σόρεν Κίρκεργκωρ

Κορδελιά μου!
Γιατί φόβος; Όταν είμαστε μαζί, είμαστε δυνατοί, πιο δυνατοί από τον κόσμο, πιο δυνατοί από τους θεούς. Ξέρεις, ζούσε πάνω στη γη ένα γένος από υπάρξεις αυτοτελείς: ο καθένας αρκούσε στον εαυτό του και μπορούσε να γνωρίσει μόνος και τη βαθύτερη ακόμη ένωση του έρωτα. Όμως ήταν δυνατοί, τόσο δυνατοί, που θέλησαν να γκρεμίσουν τον ουρανό. Ο Δίας τους φοβήθηκε και τους χώρισε στα δυο, έτσι που από το ένα μέρος βγήκε ένας άντρας κι από τ’ άλλο μια γυναίκα. Όταν συμβαίνει πάλι να συνευρεθούν, η ένωση τους είναι δυνατότερη από το Δία. Και δεν είναι πια δυνατός σαν Ένας αλλά πιο δυνατοί, γιατί του έρωτα η ένωση τους δυναμώνει.
Δικός Σου                                                   
Ιωάννης
---
Κορδελιά μου!
Τι θα πει ερωτευμένος; Είναι τάχα αυτό που λέμε πιασμένος; Τυλιγμένος στόν έρωτα; Πόσο αταίριαστη ομοιοκαταληξία! Σαν να μη μπορεί να επιθυμήσει τίποτα κανείς- τότε ποιός είναι ελεύθερος; Κι αν ήμουν ελεύθερος, πως θα μπορούσα να ποθώ; Αλλιώς· αν ήμουν ελεύθερος, ελεύθερος σαν το πουλί, τότε γιατί ποθώ; Ποθώ όταν έρχομαι κοντά Σου, ποθώ όταν φεύγω από κοντά Σου, όταν κάθομαι στο πλάι Σου ποθώ.
Ο πόθος είναι μια αιώνια αγωνία.
---
Αν η Άνοιξη είναι η πιο όμορφη εποχή για να ερωτευθείς, το Φθινόπωρο είναι ακριβώς για να φτάσεις στο επιθυμητό τέλος.Στο Φθινόπωρο υπάρχει μια μελαγχολία που ανταποκρίνεται σ' αυτήν την αίσθηση της κατάθλιψης που μας κυριεύει όταν σκεφτόμαστε την ικανοποίηση των επιθυμιών μας.


Σόρεν Κίρκεργκωρ, Το ημερολόγιο ενός διαφθορέα


Τρίτη 6 Σεπτεμβρίου 2011

Βιβλίο...

-Για πέστε μου, ειλικρινά όμως, τα διαβάζετε όλα αυτά τα βιβλία που βρίσκονται σκορπισμένα στο τραπέζι σας;
-Ναι.
-Εκπληκτικό... κι έχει αυτό το πράγμα κανένα νόημα ή σκοπό;
-Απολύτως κανένα.
- Τώρα ησύχασα...
 

"Εδώ δεν έχει Κένταυρους, Άρπυιες και Γοργόνες, μόνο τον άνθρωπο η γραφίδα μου σκαλίζει. Εσύ είσαι το θέμα μου. Τη ζήση του ανθρώπου -πόθους, φόβους, οργή, ηδονή, χαρές, τρεχάματα- αυτά ανακατώνει το βιβλίο μου."
απόσπασμα από την εισαγωγή στο "Η ανατομία της μελαγχολίας", του Ρόμπερτ Μπέρτον 


Σάββατο 3 Σεπτεμβρίου 2011

Πωλ Ρικέρ - "Αγάπη και Δικαιοσύνη"

Στην περίφημη διάλεξη που έδωσε ο Πωλ Ρικέρ το 1989 στο Τύμπιγκεν της Γερμανίας με αφορμή τη βράβευση του με το βραβείο Lucas, επιχείρησε έναν λόγο περί αγάπης. Μ’ έναν τρόπο όμως που δεν θα ενέδιδε στους αισθηματισμούς και στις «συγκινησιακές κοινοτοπίες» του θέματος. Ο τρόπος που επέλεξε ήταν να στοχασθεί πάνω στη διαλεκτική της Αγάπης με τη Δικαιοσύνη, να διαγνώσει κατ αρχήν την «ασυμμετρία» των δύο αυτών όρων αλλά και τις συνθήκες μαζί των ανοίκειων διαμεσολαβήσεων τους. Η αγάπη για τον Ρικέρ μιλάει σε μια γλώσσα άλλη απ’ αυτή της δικαιοσύνης. Είναι μια γλώσσα παράδοξη, εγκωμιαστική και προστακτική ταυτόχρονα, σε αντίθεση με το νηφάλιο και επιχειρηματικό λόγο της δικαιοσύνης. Η αγάπη εκφέρει έναν λόγο πάντα υπό την επήρεια του άλλου αλλά και υπό την επήρεια αυτού του ίδιου του καθεστώτος της αγάπης. Ένας ποιητικός, δεσμευτικός λόγος που εγγράφει το υποκείμενο του στη σκηνή του άλλου, σ’ αυτόν τον τόπο της σαγήνης που γίνεται και ο τόπος εν τέλει της υπαρκτικής του καθήλωσης. Είναι η εντολή: «Αγάπα με», που ο Ρικέρ την αναγνωρίζει πέραν του νόμου, μια γλωσσική και συναισθηματική εκτροπή που δεν αναγνωρίζεται σε κανένα καθεστώς λόγου παρά μόνο σ’ αυτό της σαγήνης του άλλου. Μια τροπικότητα, αυτή η δύναμη του «εκμεταφορισμού», όπως θα πει ο Ρικέρ, που εγείρει την ποιητική γλώσσα, αυτή την «οικονομία του δώρου».
Αντίθετα ο λόγος της Δικαιοσύνης είναι ο σαφής λόγος μιας «κοινωνικής πρακτικής» που αποδίδει μέσα από έναν αντικειμενοποιημένο μηχανιστικό περιβάλλον την «δίκαιη απόφασή» του. Ένας λόγος που δεν μαγεύεται αλλά επιχειρηματολογεί, δεν έλκεται αλλά επικοινωνεί, και όπου το τέλος του είναι η λήψη μιας απόφασης, σε μια στιγμή όμως αυτή που δεν θα ναι μια «στιγμή τρέλας» [Κίρκεργκαρντ]. Είναι έτσι για τον Ρικέρ ένας λόγος ισχύος που «διανέμει» την απόφασή του στο κοινωνικό σώμα και μ’ αυτή του ακριβώς την πράξη το καθιερώνει.
Πώς γεφυρώνεται όμως αυτό το εμφανές χάσμα; Πως μπορεί να συντονιστεί η ποιητική γλώσσα της αγάπης με αυτόν τον τυπικό κανόνα της δικαιοσύνης. Είναι το «Αγαπάτε τους εχθρούς σας», αυτό το σκανδαλώδες εδάφιο από την «επί του όρους ομιλία» του Ιησού που θα προκαλέσει και τη σκέψη του Ρικέρ. Αυτή η επιτακτική πάλι εντολή της αγάπης αλλά στραμμένη τώρα σε μια ακραία κατηγορία. «Αυτή η αγάπη για τον πλησίον», λέει ο Ρικέρ, «στην πιο ακραία μορφή της ως αγάπη για τους εχθρούς πρωτοσυνδέεται με την οικονομία του δώρου ακριβώς στο υπερεθικό αίσθημα της εξάρτησης του ανθρώπου-δημιουργήματος». Το κάθε δημιούργημα του Θεού που ανήκει σ’ αυτή την υπερεθική κατηγορία του «καλός». Είναι η σκανδαλώδης εδώ συγκεκριμενοποίηση της εντολής «αγάπα με» που γίνεται ο τόπος, ο αδύνατος όμως τόπος, μιας αδιανόητης συμφιλίωσης, ο τόπος μιας ριζικής ασυμβατότητας. Μια εντολή που δεν καταργεί το κανόνα της δικαιοσύνης, αλλά τον εκτρέπει στην «κατεύθυνση της γενναιοδωρίας», σε μια ποιητική που τον διασώζει από τις χρησιμοθηρικές και ωφελιμιστικές του εκπτώσεις. Είναι αυτή η ριζοσπαστικοποίηση του δικαιϊκού κανόνα που δεν θυματοποιεί τον άλλον αλλά τον εγγράφει στην υπέρηθική διάσταση της αγάπης, στην αδιανόητη και αδιάκριτη υπερβολή της δωρεάς της.

 Πωλ Ρικέρ, Αγάπη και Δικαιοσύνη, Εκδόσεις Εκκρεμές

Παρασκευή 2 Σεπτεμβρίου 2011

Ερνέστο Σάμπατο - "Το τούνελ"

Αυτή τη νύχτα λοιπόν, η αντιπάθεια μου για την ανθρωπότητα φαινόταν να έχει καταργηθεί ή τουλάχιστον παροδικά, ν' απουσιάζει. Μπήκα στο καφέ Μαρσότο. Υποθέτω πως εσείς ξέρετε ότι ο κόσμος πάει εκεί για να ακούσει τανγκό, αλλά να τ' ακούσει όπως κάποιος που πιστεύει στον Θεό ακούει τα "κατά Ματθαίο Πάθη".
---
Κοίταξε αφηρημένος προς το πάτωμα σαν να έψαψνε για μια εξήγηση πιο καθαρή. Σε λίγο είπε:
-Σαν κάποιος που είναι κατασκηνωμένος σε μια έρημο και ξαφνικά, με μεγάλη βιασύνη αλλάζει μέρος και πάει παρακεί. Καταλαβαίνετε; Η ταχύτητα της ενέργειας δεν έχει σημασία, πάντα βρίσκεσαι στο ίδιο μέρος.
---
Πως περίμενα εκείνη τη στιγμή, πως περπάτησα δίχως σκοπό μες στους δρόμους για να περάσει η ώρα πιο γρήγορα! Τι τρυφερότητα ένοιωθα στην καρδία μου, πόσο όμορφα μου φαίνονταν όλα, ο κόσμος, το καλοκαιριάτικο απόγευμα, τα παιδιά που έπαιζαν στα πεζοδρόμια! Σκέφτομαι τώρα ως ποιο βαθμό ο έρωτας τυφλώνει και τι μαγική δύναμη έχει να μεταμορφώνει τα πάντα. Η ομορφιά του κόσμου! Μα την αλήθεια, είναι να πεθαίνεις στα γέλια! ---
Αλλά είναι αρκετά παράξενο που σ' έναν άνθρωπο δεν αρκεί να έχει γλυτώσει τα μαρτύρια και το θάνατο, για να ζει ευχαριστημένος. Όταν αρχίζει να αποκτάει ξανά ασφάλεια, η περηφάνεια, η ματαιοδοξία, η υπεροψία, που, φαινομενικά, είχαν εξαφανιστεί για πάντα, αρχίζουν να φανερώνονται ξανά, σαν ζώα που είχαν φύγει τρομαγμένα. Και, κατά κάποιον τρόπο, ξαναγυρίζουν με μεγαλύτερη έπαρση, σαν να ντρέπονταν που δεν είχαν πέσει τόσο χαμηλά.
---
Περισσότερο από κάθε άλλη φορά ένοιωσα πως ποτέ δεν θα κατάφερνα να ταυτιστώ μαζί της απόλυτα και πως δεν θά έπρεπε να αποφεύγω να έχουμε στιγμές επικοινωνίας που είναι τόσο εύθραυστες, τόσο μελαγχολικά ανέφικτες, σαν την θύμιση ορισμένων ονείρων ή σαν την ευτυχία που σου γεννούν κάποια μουσικά περάσματα. 
---
Κοίταζα από το παράθυρο ενώ το τρένο έτρεχε για το Μπουένος Άιρες. Περάσαμε κοντά από ένα ράντσο. Μια γυναίκα, κάτω από ένα υπόστεγο, κοίταξε το τρένο. Μου πέρασε μια ανόητη σκέψη απ' το νου: "Αυτή τη γυναίκα τη βλέπω για πρώτη και τελευταία φορά. Δε θα την ξαναδώ στη ζωή μου." Η σκέψη μου έπλεε σαν φελλός σ' άγνωστο ποταμό.
---
Ακόμα μια φορά είχα διαπράξει μια ανοησία, με τη συνήθεια που είχα να γράφω γράμματα πολύ αυθόρμητα και να τα στέλνω αμέσως. Τα σημαντικά γράμματα πρέπει να τα κρατά κανείς τουλάχιστον μια μέρα, ώστε να προβλεφθούν όλες οι πιθανές συνέπειες.
---
Θεέ μου! Θά έπρεπε να νοιώθεις περίλυπος για την ανθρώπινη φύση, αν σκεφθείς πως ανάμεσα σε κάποιες στιγμές του Μπραμς και σ' έναν υπόνομο υπάρχουν κρυφά κι ερεβώδη υπόγεια περάσματα.
---
Ήταν μια ατέλειωτη αναμονή. Δεν ξέρω πόση ώρα πέρασε στα ρολόγια, απ' αυτή την ανώνυμη και γενική ώρα των ρολογιών, που είναιξένη στα αισθήματά μας, στα πεπρωμένα μας, στο σχηματισμό ή στο γκρέμισμα μιας αγάπης, στην αναμονή ενός θανάτου. Αλλά η δική μου ώρα είχε μια διάκεια απέραντη και περίπλοκη, γεμάτη γενονότα και γυρίσματα προς τα πίσω, ένα ποτάμι σκοτεινό, καμιά φορά ταραγμένο κι άλλοτε παράξενα ήρεμο, σχεδόν σαν θάλασσα ασάλευτη κι αιώνια.

αποσπάσματα από το βιβλίο του Ερνέστο Σάμπατο, "Το τούνελ"