Τετάρτη 26 Σεπτεμβρίου 2012

Λόρκα

O Federico García Lorca για τον εθνικισμό (1936)
Εγώ είμαι ολόκληρος Ισπανός και θα μου ήταν αδύνατον να ζήσω έξω από τα γεωγραφικά μου όρια· αλλά μισώ αυτόν που είναι Ισπανός για να 'ναι Ισπανός και τίποτ' άλλο, είμαι αδερφός με όλους και απεχθάνομαι τον άνθρωπο που θυσιάζεται για μια εθνικιστική ιδέα, αφηρημένη, για το γεγονός και μόνο ότι αγαπά την πατρίδα του μ' έναν επίδεσμο στα μάτια. Ο καλός Κινέζος είναι πιο κοντά σε μένα απ΄ότι ο κακός Ισπανός. Τραγουδώ την Ισπανία και την αισθάνομαι μέχρι το μεδούλι, αλλά πριν απ' αυτό είμαι άνθρωπος του κόσμου και αδερφός όλων. Φυσικά δεν πιστεύω στα πολιτικά σύνορα.

Παρασκευή 21 Σεπτεμβρίου 2012

Τα ελληνικά δάνεια του 1821

Ο επαναστατημένος ελληνικός λαός δεν ήθελε μόνο να λευτερωθεί από τους Τούρκους. Ήθελε να ξεφορτωθεί από πάνω του κι όλους αυτούς που του έπιναν το αίμα με κάθε ευκαιρία και τρόπο: τσιφλικάδες, κοτζαμπάσηδες, προύχοντες, νησιώτες καραβοκύρηδες, χριστέμπορους της εποχής και, φυσικά, παπάδες.

Ο Γιάννης Κορδάτοςστο βιβλίο του "Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821" αναφέρει με πολύ γλαφυρό τρόπο το ρόλο της Εκκλησίας: "Η Εκκλησία μάλιστα έπαιρνε από κάθε χριστιανό ραγιά ειδικό φόρο που λεγόταν ρόγα ή ζητεία. Πολλές φορές με ασπλαχνία Σάϋλωκ έκανε κατάσχεση στ' αλέτρι ή τ' άλλα γεωργικά εργαλεία του αγρότη, αν τύχαινε και δεν πλήρωνε τον παραπάνω φόρο. Γενικά μάλιστα ο κάθε χριστιανός ραγιάς ήταν υποχρεωμένος το 1/3 από το εισόδημά του και την περιουσία του να το δίνει δια τας ανάγκας της Εκκλησίας, δηλαδή των μητροπολιτών. Από, παντού λοιπόν, ο φτωχοαγρότης ήταν περιτριγυρισμένος από την ολιγαρχία των εκμεταλλευτών του. Και τι εκμεταλλευτών: απλήστων, τυραννικών και βαρβάρων!".

Στο ίδιο βιβλίο, ο Γιάννης Κορδάτος επισημαίνει ότι επρόκειτο για μια επανάσταση ενάντια στη φεουδαρχία και την καταπίεση, που εκφραστές της δεν ήταν μόνο οι Οθωμανοί πασάδες και μπέηδες αλλά και οι ντόπιοι προύχοντες, κοτζαμπάσηδες και δεσποτάδες.
.
Την άποψη αυτή ενισχύει και ο Νίκος Μπελογιάννης στο βιβλίο του "Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα" λέγοντας χαρακτηριστικά ότι "οι αστοί και οι τσιφλικάδες, δε φοβούνταν τον τουρκικό ζυγό όσο φοβούνταν το λαϊκό ποτάμι που πάλευε για την απελευθέρωση".
.
Το 1823, ο νέος Άγγλος υπουργός εξωτερικών Τζορτζ Κάνινγκ, εκτιμώντας ότι ένα δυναμικό ελληνικό κράτος θα μπορούσε να αποτελέσει χρήσιμο συνεργάτη της Αγγλίας στη νοτιοανατολική Μεσόγειο, αναθεώρησε την πολιτική της χώρας του και αναγνώρισε τους Έλληνες ως εμπόλεμη δύναμη. Η αγγλική μεταστροφή ενίσχυσε την επιρροή της Αγγλίας μεταξύ των Ελλήνων. Στο πλαίσιο αυτό, η κυβέρνηση Κουντουριώτη προώθησε τη σύναψη δύο δανείων με αγγλικές τράπεζες (1824, 1825), τα λεγόμενα "δάνεια της Ανεξαρτησίας". Λίγο αργότερα, το 1825, η δύσκολη θέση στην οποία είχε περιέλθει η επανάσταση, εξαιτίας της επέμβασης του αιγυπτιακού στρατού, διευκόλυνε τους αγγλόφιλους να εκβιάσουν τους περισσότερους Έλληνες να υπογράψουν την πράξη προστασίας, ένα έγγραφο με το οποίο ζητούσαν από την Αγγλία να αναλάβει επίσημος προστάτης της Ελλάδας.

"Οι ξένοι τραπεζίτες, με συνεργούς τους ντόπιους κοτζαμπάσηδες, τους Φαναριώτες και τους πάμπλουτους καραβοκυραίους, κατάφεραν να ωφελήσουν μονάχα τον μπεζαχτά τους και τους ξένους τυχοδιώκτες απ' τα δύο δάνεια της επανάστασης", γράφει χαρακτηριστικά ο Νίκος Μπελογιάννης.

Είναι προφανές ότι η οικονομική υποδούλωση της Ελλάδας αρχίζει με τα δάνεια εκείνης της περιόδου. Τι απέγινε όμως το πρώτο δάνειο του 1823, στην καρδιά της Επανάστασης, όταν χρειάζονταν χρήματα για ντουφέκια και βόλια; "Ύστερα από τόσες περιπέτειες και προσπάθειες", σημειώνει οΜπελογιάννης, μνημονεύοντας τη "γενναιοδωρία" των Άγγλων δανειστών, "η κυβέρνηση του Άργους πήρε 348.000 λίρες σε μετρητά και 11.900 σε πολεμοφόδια", αλλά "38.000 από τις 348.000 μείνανε στο Λονδίνο. Κατάντησε δηλαδή να πάρουμε μόλις 310.000 λίρες, ενώ στα βιβλία των τοκογλύφων η Ελλάδα ήταν χρεωμένη με 800.000!".

Την ίδια ακριβώς τύχη είχε και το δεύτερο δάνειο. Επ' αυτού, ο "άνθρωπος με το γαρύφαλλο" γράφει: "Ένα μέρος από το δάνειο πήγε για νοίκιασμα ναυάρχων. Έλειπαν όμως τα καράβια. Τι ναύαρχοι θα ήταν χωρίς πλοία; Κι αρχίζει πια η δεύτερη πράξη της κωμωδίας. Οι διαχειριστές του δανείου έδωσαν παραγγελία για έναν ολόκληρο στόλο, έξι καράβια παράγγειλαν στην Αγγλία- μια κορβέτα και πέντε ατμοκίνητα, τα δύο μικρά και τα τρία μεγάλα-, άλλες δύο φρεγάτες παραγγέλθηκαν στην Αμερική κι η τεχνική επιστασία της δουλειάς ανατέθηκε, από τον όμιλο των τραπεζιτών που ανεμοσκόρπιζε το δάνειο, σε έναν απόστρατο συνταγματάρχη του ιππικού. Από τα έξι εγγλέζικα μόνο η κορβέτα "Καρτερία", ύστερα από μεγάλες προσπάθειες του φιλέλληνα Άστιγγα, κατάφερε να πλεύσει τα τέλη του 1826 στην Ελλάδα, σε τέτοια όμως κατάσταση που ήταν αδύνατο να χρησιμοποιηθεί αμέσως στον αγώνα. Από τα δύο μεγάλα ατμοκίνητα το ένα κάηκε στις δοκιμές στον Τάμεση και το δεύτερο έφτασε στην Ελλάδα τον ... Σεπτέμβρη του 1828, αλλά ήταν άχρηστο και δεν μπορούσε να κινηθεί! Από τα τρία μικρά πάλι το ένα μόνον έφτασε στα νερά μας όταν είχε πια τελειώσει η Επανάσταση! Τα άλλα δύο ξέμειναν στην Αγγλία, γιατί στάθηκε αδύνατο να πλεύσουν!".

Να λοιπόν πώς φτάσαμε από τον οθωμανικό ζυγό στην οικονομική υποδούλωση. Η "σούμα" των δύο δανείων που προαναφέρθηκαν έχει ως εξής: Δανειστήκαμε ονομαστικά και χρωστάμε πραγματικά 2.800.000 λίρες με τόκο 5%. Στην Ελλάδα όμως φτάσανε μόνο 540.000 λίρες με πραγματικό τόκο 26%.

Τετάρτη 5 Σεπτεμβρίου 2012

Η φωνή του χρόνου (μέρος δεύτερο)

Η γέννηση

Στο δημόσιο νοσοκομείο που βρίσκεται στην πιο εύπορη γειτονιά του Ρίο ντε Τζανέιρο, περιθάλπονταν καθημερινά περίπου χίλιοι ασθενείς. Όλοι τους φτωχοί ή πάμφτωχοι.
Ένας γιατρός που έκανε εφημερία διηγήθηκε την εξής ιστορία στον Χουάν Μπεντουάν :
Την περασμένη εβδομάδα αναγκάστηκα να διαλέξω ανάμεσα σε δύο νεογέννητα κοριτσάκια. Εδώ έχουμε μονάχα ένα μηχάνημα αναπνευστικής υποβοήθησης. Έφτασαν στο τμήμα μου την ίδια στιγμή, ετοιμοθάνατες. Χρειάστηκε να αποφασίσω ποια από τις δύο θα ζούσε.
Δεν είναι δική μου δουλειά να αποφασίσω, σκέφτηκα στην αρχή, ας αποφασίσει ο Θεός.
Όμως ο Θεός σιωπούσε, ούτε μια λέξη.
Όποια απόφαση κι αν έπαιρνα, θα διέπραττα έγκλημα.
Κι αν δεν έκανα τίποτα, θα διέπραττα δύο εγκλήματα.
Δεν είχα άλλα περιθώρια να καθυστερήσω : οι μικρούλες είχαν φτάσει στα πρόθυρα του θανάτου, είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν αυτόν τον κόσμο.
Έκλεισα τα μάτια. Η μια καταδικάστηκε να πεθάνει, η άλλη καταδικάστηκε να ζήσει.

Εργατικό δυναμικό

Ο Μοχάμεντ Ασράφ δεν πηγαίνει σχολείο.
Από την ανατολή ως τη δύση του ήλιου, κόβει και τρυπάει κομμάτια δέρμα, και τα ράβει φτιάχνοντας μπάλες ποδοσφαίρου που φεύγουν από το πακιστανικό χωριό του Ουμαρκότ και κυλάνε στα γήπεδα ολόκληρου του κόσμου.
Ο Μοχάμεντ είναι 11 χρόνων και κάνει αυτή τη δουλειά από τότε που ήταν 5.
Αν ήξερε να διαβάζει κι ήξερε και αγγλικά, θα μπορούσε να καταλάβει τι γράφει η ετικέτα που κολλάει πάνω σε καθένα από τα έργα των χεριών του : « Αυτή η μπάλα δεν παρήχθη με παιδική εργασία ».

Κόντρα στο ρεύμα

Οι ιδέες της εβδομαδιαίας εφημερίδας « Marcha » είχαν μια κάποια συγγένεια με το κόκκινο χρώμα, αλλά τα οικονομικά της βρίσκονταν για τα καλά στο κόκκινο. Στην εφημερίδα, σπάνια έβλεπε κανείς χαρούμενο τον Ούγκο Αλφάρο, ο οποίος, εκτός από τα δημοσιογραφικά του καθήκοντα, ήταν επιφορτισμένος και με τα διαχειριστικά ζητήματα και την πραγματικά ανθυγιεινή δουλειά της πληρωμής των λογαριασμών :
Αυτό είναι ! Έχουμε λεφτά για να πληρώσουμε το επόμενο φύλλο !
Βρέθηκαν διαφημίσεις ! Σε ολόκληρη την παγκόσμια ιστορία του ανεξάρτητου Τύπου, παρόμοιο γεγονός θεωρείται απόδειξη ότι υπάρχει Θεός, και γιορτάζεται δεόντως.
Αντίθετα, ο Κάρλος Κουιζάνο, ο διευθυντής της εφημερίδας, χλόμιαζε : επρόκειτο για το χειρότερο δυνατό γεγονός που μπορούσε ένα φανταστεί. Αφού υπήρχε διαφήμιση, θα έπρεπε να της αφιερώσει μία ή και περισσότερες σελίδες. Γι’ αυτόν, ακόμα και η μικρότερη γωνιά της κάθε σελίδας αποτελούσε έναν χώρο ιερό, με τεράστια σημασία ! Προοριζόταν για την αμφισβήτηση των βεβαιοτήτων, για να πέσουν οι μάσκες, για να γκρεμιστεί η σφηκοφωλιά και για να γίνει μια προσπάθεια έτσι ώστε το αύριο να μην είναι συνώνυμο του σήμερα.
Η στρατιωτική δικτατορία που ενέσκηψε στην Ουρουγουάη έθεσε τέλος στην τριαντατετράχρονη ύπαρξη της « Marcha », όπως επίσης και σε κάμποσες άλλες παρόμοιες τρέλες.

Η φυλακή

Το 1984, ο Λουίς Νίνιο, εκπροσωπώντας μια οργάνωση για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, επιθεώρησε τη φυλακή του Λουρινγκάτσο στη Λίμα του Περού.
Βυθίστηκε μέσα σε αυτό το πλήθος της μοναξιάς που είχε στοιβαχθεί ανάμεσα στους τοίχους της και προσπάθησε, καταβάλλοντας μεγάλη προσπάθεια, να ανοίξει δρόμο ανάμεσα στους γυμνούς ή στους κουρελήδες κρατούμενους.
Στη συνέχεια, ζήτησε να μιλήσει με τον διευθυντή της φυλακής. Καθώς αυτός απουσίαζε, έγινε δεκτός από τον αρχίατρο που διηύθυνε το ιατρείο της φυλακής.
Του εξήγησε ότι είχε δει κρατούμενους να χαροπαλεύουν, να φτύνουν αίμα, να ψήνονται στον πυρετό, να έχουν το σώμα τους καλυμμένο από κακοφορμισμένες πληγές, αλλά δεν είχε δει κοντά τους ούτε έναν γιατρό. Ο αρχίατρος του εξήγησε :
Εμείς οι γιατροί παρεμβαίνουμε μονάχα όταν μας καλέσουν οι νοσοκόμοι.
Και πού είναι οι νοσοκόμοι ;
Στον προϋπολογισμό μας δεν έχει προβλεφθεί κονδύλι για την πρόσληψη νοσοκόμων.

Ο κλέψας του κλέψαντος

Στη Λατινική Αμερική, τα δικτατορικά καθεστώτα έκαιγαν τα ανατρεπτικά βιβλία. Στις σημερινές δημοκρατίες, αυτό που καίνε είναι τα λογιστικά βιβλία. Οι στρατιωτικές δικτατορίες εξαφάνιζαν τους ανθρώπους, μετατρέποντάς τους σε αγνοούμενους. Οι οικονομικές δικτατορίες εξαφανίζουν το χρήμα.
Μια μέρα, οι τράπεζες της Αργεντινής αρνήθηκαν να δώσουν στους πελάτες τους τα χρήματα που εκείνοι τους είχαν εμπιστευθεί.
Ο Νορμπέρτο Ρόγκλις είχε καταθέσει όλες του τις οικονομίες στην τράπεζα, για να μην του τις ροκανίσουν οι αρουραίοι και για να μην τις αρπάξουν οι κλέφτες. Όταν τον λήστεψε η τράπεζά του, ο δον Νορμπέρτο ήταν πολύ άρρωστος γιατί το γήρας ουκ έρχεται μόνο. Κι η σύνταξή του δεν έφτανε για να πληρώσει τα φάρμακά του. Δεν είχε άλλη επιλογή : απελπισμένος, μπήκε μέσα σε αυτό το οικονομικό οχυρό και, δίχως να ζητήσει από κανέναν την άδεια, κατόρθωσε να φτάσει μέχρι το γραφείο του γενικού διευθυντή. Στο χέρι του κρατούσε μια χειροβομβίδα :
 Ή μου δίνετε πίσω τα λεφτά μου, ή θα σας τινάξω όλους στον αέρα !
Η χειροβομβίδα ήταν ψεύτικη, πλαστική, τη δουλειά της όμως την έκανε μια χαρά : η τράπεζα του έδωσε πίσω τα χρήματά του.
Στη συνέχεια, τον έβαλαν στη φυλακή. Ο εισαγγελέας ζήτησε ποινή φυλάκισης δεκαέξι ετών. Για τον δον Νορμπέρτο, όχι για την τράπεζα…

Παγκόσμια ενημέρωση

Μερικούς μήνες μετά την κατάρρευση των δίδυμων πύργων, το Ισραήλ βομβάρδισε την Τζενίν.
Από το στρατόπεδο των Παλαιστινίων προσφύγων απόμεινε μονάχα μια γιγάντια τρύπα γεμάτη διαμελισμένα κορμιά που θάφτηκαν κάτω από τα ερείπια.
Ο κρατήρας της Τζενίν ήταν εξίσου βαθύς με εκείνον των δίδυμων πύργων της Νέας Υόρκης.
Ωστόσο, εκτός από τους επιζώντες που έψαχναν στα ερείπια για να βρουν τα σώματα των συγγενών τους, ποιος άλλος τα είδε όλα αυτά ;

Φάμπρικες

Βρισκόμαστε στο 1964 και η Λερναία Ύδρα του διεθνούς κομμουνισμού απειλεί τη Χιλή, ανοίγοντας διάπλατα τα σαγόνια των επτά κεφαλιών της για να κατασπαράξει τη χώρα.
Η κοινή γνώμη βομβαρδίζεται από εικόνες φλεγόμενων εκκλησιών, στρατοπέδων συγκέντρωσης, ρωσικών τανκ, ενός Τείχους του Βερολίνου να ορθώνεται καταμεσής του Σαντιάγκο, και γενειοφόρων ανταρτών που απάγουν παιδάκια.
Κι ήρθε η ώρα των εκλογών.
Ο φόβος θριάμβευσε κι ο Σαλβατόρ Αλιέντε ηττήθηκε. Κατά τη διάρκεια αυτών των οδυνηρών στιγμών, τον ρώτησα τι τον είχε πληγώσει περισσότερο.
Κι ο Αλιέντε μου διηγήθηκε κάτι που είχε συμβεί λίγο πιο πέρα, σε ένα σπίτι στη συνοικία της Προβιντένσια. Μια γυναίκα που σκοτωνόταν στη δουλειά κάνοντας χρέη μαγείρισσας, υπηρέτριας και νταντάς με αντάλλαγμα έναν γλίσχρο μισθό, είχε βάλει όλα της τα ρούχα μέσα σε μια πλαστική σακούλα και την είχε θάψει στον κήπο του αφεντικού της, ελπίζοντας ότι με αυτόν τον τρόπο θα τα γλυτώσει από τους ληστές που επιβουλεύονταν την ιδιωτική περιουσία.

Η φωνή του χρόνου (μέρος πρώτο)

Από χώρα σε χώρα, από εποχή σε εποχή, ο Γκαλεάνο σκιαγραφεί τα κακώς κείμενα, με γλώσσα αμείλικτα σκληρή. Μια ιστορία από τη χώρα μας, θα είχε σίγουρα τη θέση της ανάμεσα στις άλλες. Δημοσιογράφος και ποιητής, παραμυθάς και ιστορικός, καταγράφει τις –συχνά κωμικές- σκηνές ενός ξεχασμένου παρόντος και μας θυμίζει ότι, μερικές φορές, μια εξαιρετικά σύντομη ιστορία μάς λέει πολύ περισσότερα πράγματα απ’ όσα μια μακροσκελής ανάλυση. Το κείμενο είναι ένα απόσπασμα από το έργο του « Bocas del tiempo », το οποίο εκδόθηκε στη γαλλική γλώσσα με τον τίτλο « Les Voix du temps », Lux, Μόντρεαλ, 2011.

Ο ήλιος

Κάπου στην Πενσιλβάνια, η Αν Μάρεκ εργάζεται ως βοηθός του ήλιου.
Απ’ όσο μπορεί να θυμηθεί τον εαυτό της, ανέκαθεν είχε αυτό το πόστο. Κάθε πρωί, η Αν σηκώνει τα χέρια της και σπρώχνει τον ήλιο για να ξεπροβάλει στον ουρανό• και κάθε βράδυ, κατεβάζει τα χέρια της για να τον στείλει να κοιμηθεί πίσω από τον ορίζοντα.
Εδώ και μισόν αιώνα, τη θεωρούν τρελή. Όλο αυτό το διάστημα, η Αν πέρασε από διάφορα ψυχιατρικά άσυλα και πλήθος ψυχίατρων προσπάθησε να τη θεραπεύσει δίνοντάς της να καταπιεί τεράστιες ποσότητες χαπιών.
Ποτέ δεν έγινε δυνατόν να τη θεραπεύσουν.
Ευτυχώς.

Ο υποδειγματικός τραπεζίτης

Ο Τζον Πιέρποντ Μόργκαν ήταν ιδιοκτήτης της ισχυρότερης τράπεζας σε ολόκληρο τον κόσμο, καθώς και ογδόντα οκτώ άλλων επιχειρήσεων.
Καθώς, δε, ήταν εξαιρετικά πολυάσχολος άνθρωπος, είχε ξεχάσει να πληρώσει τους φόρους του. Δεν είχε υποβάλει φορολογική δήλωση επί τρία χρόνια, από τότε που ξέσπασε η κρίση του 1929.
Το νέο προκάλεσε την οργή του πλήθους που είχε καταστραφεί από το κραχ της Γουόλ Στριτ. Το σκάνδαλο συγκλόνισε τη χώρα.
Για να απαλλαγεί από την εικόνα του αρπακτικού τραπεζίτη, ο επιχειρηματίας ζήτησε τη βοήθεια του υπεύθυνου των δημοσίων σχέσεων του τσίρκου Ringling Brothers.
Ο ειδικός τον συμβούλεψε να προσλάβει τη Λία Γκραφ, ένα πραγματικό φαινόμενο της φύσης, μια τριαντάχρονη γυναίκα ύψους εξήντα οκτώ εκατοστών, αλλά με πρόσωπο και σώμα που δεν θύμιζε διόλου γυναίκα νάνο.
Έτσι, οργανώθηκε μια μεγάλη διαφημιστική εκστρατεία• το αποκορύφωμά της ήταν μια φωτογραφία, η οποία παρουσίαζε τον τραπεζίτη να κάθεται σε έναν θρόνο με ύφος καλού οικογενειάρχη, έχοντας στα γόνατά του αυτήν τη γυναικεία μινιατούρα. Η ιδέα που επιθυμούσε να προβάλει αυτή η εκστρατεία ήταν ότι η χρηματοοικονομική εξουσία προστάτευε τον λαό από τις συνέπειες της κρίσης.
Η διαφημιστική εκστρατεία υπήρξε μια αποτυχία.

Μάθημα ιατρικής

Κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στους ασθενείς του πανεπιστημιακού νοσοκομείου του Μπουένος Άιρες, ο Ρουμπέν Ομάρ Σόσα μελέτησε την περίπτωση της Μαξιμιλιάνα : επρόκειτο για το σημαντικότερο μάθημα που έλαβε κατά τη διάρκεια των σπουδών του.
Ο καθηγητής περιέγραψε ως εξής την κατάσταση : η δόνα Μαξιμιλιάνα, εξαντλημένη καθώς πέρασε μια ολόκληρη ζωή δίχως Κυριακές, είχε εισαχθεί στο νοσοκομείο πριν από λίγο καιρό και, κάθε μέρα, ζητούσε το ίδιο ακριβώς πράγμα :
Σας παρακαλώ γιατρέ, μπορείτε να πάρετε τον σφυγμό μου ;
Ο ειδικευόμενος γιατρός πίεζε ελαφρά τον καρπό της με τα δάχτυλά του και στη συνέχεια έλεγε :
Είναι πολύ καλός. Εβδομήντα οκτώ. Τέλειος.
Α, ευχαριστώ γιατρέ. Και τώρα, σας παρακαλώ, μήπως θα μπορούσατε να πάρετε τον σφυγμό μου ;
Κι ο γιατρός ξανάπαιρνε τον σφυγμό της και της εξηγούσε και πάλι ότι όλα πήγαιναν καλά, ότι δεν θα μπορούσε να είναι καλύτερος.
Αυτή η σκηνή επαναλαμβανόταν καθημερινά. Κάθε φορά που περνούσε κοντά από το δωμάτιο της δόνας Μαξιμιλιάνα, εκείνη τον φώναζε με τη βραχνή φωνούλα της και του έτεινε το λεπτό σαν κλαδάκι χέρι της, ξανά και ξανά.
Κι αυτός υπάκουε, γιατί ο καλός γιατρός οφείλει να είναι υπομονετικός με τους ασθενείς του, αλλά μέσα του σκεφτόταν : Αυτή η γριά μου σπάει τα νεύρα, θα πρέπει να της έχει λασκάρει καμιά βίδα.
Μονάχα πολλά χρόνια αργότερα κατάλαβε ότι ζητούσε απλούστατα να την αγγίξει ένας άνθρωπος.

Οι λέξεις

Μέσα στη ζούγκλα του Παρανά, ένας φορτηγατζής μου συνέστησε να είμαι πολύ προσεκτικός :
Προσοχή στους Άγριους. Στα περίχωρα υπάρχουν ακόμα μερικοί που κυκλοφορούν ελεύθεροι. Ευτυχώς όχι για πολύ ακόμα. Άρχισαν να τους μαντρώνουν σε ζωολογικούς κήπους.
Μου μιλούσε στα ισπανικά. Ωστόσο, στην καθημερινή του ζωή δεν μιλούσε αυτήν τη γλώσσα. Η μητρική του γλώσσα ήταν τα γκουαράνι, η γλώσσα αυτών ακριβώς των Αγρίων που φοβόταν και περιφρονούσε.
Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, στην Παραγουάη μιλάνε τη γλώσσα των ηττημένων.
Πράγμα ακόμα πιο περίεργο, οι ηττημένοι πιστεύουν, συνεχίζουν να πιστεύουν, ότι οι λέξεις είναι ιερές. Οι λέξεις που ψεύδονται προσβάλλουν αυτό που ονοματίζουν, ενώ αντίθετα, εκείνες που λένε την αλήθεια αποκαλύπτουν την ψυχή των πραγμάτων. Οι ηττημένοι υποστηρίζουν ότι η ψυχή κείτεται μέσα στις λέξεις με τις οποίες περιγράφεται. Εάν σου δώσω τις λέξεις μου, δίνομαι. Η γλώσσα δεν είναι ένας σκουπιδότοπος.

Η παγκόσμια αγορά

Δέντρα με χρώμα κανελί, καρποί χρυσαφένιοι.
Σκουρόχρωμα χέρια, στις αποχρώσεις του ακαζού, τυλίγουν τους λευκούς σπόρους αυτών των καρπών μέσα σε μεγάλα πράσινα φύλλα.
Οι σπόροι υφίστανται ζύμωση κάτω από την κάψα του ήλιου. Κι ύστερα καθαρίζονται κι απλώνονται στον ήλιο που τους στεγνώνει και τους δίνει ένα μπρούτζινο χρώμα.
Τότε, το κακάο ξεκινάει το ταξίδι του πάνω στη γαλάζια θάλασσα. Μέχρι να φτάσει από τα χέρια που το καλλιεργούν ώς τα στόματα που θα το φάνε, το κακάο υφίσταται επεξεργασία στα εργοστάσια της Cadbury, της Mars, της Nestlé ή της Hershey’s και στη συνέχεια πωλείται στα σουπερμάρκετ ολόκληρου του πλανήτη : για κάθε δολάριο που πληρώνει ο καταναλωτής, στα χωριά όπου παράγεται το κακάο φτάνουν 3,5 σεντς.
Ο Ρίτσαρντ Σουίφτ, Καναδός δημοσιογράφος από το Τορόντο, επισκέφθηκε ένα από αυτά τα χωριά στην Γκάνα.
Περιηγήθηκε στις φυτείες.
Όταν κάποια στιγμή κάθισε να ξαποστάσει, έβγαλε από την τσέπη του ένα πακέτο σοκολάτα. Πριν καν προλάβει να δαγκώσει το πρώτο κομμάτι, μαζεύτηκε γύρω του ένα πλήθος παιδιών, γεμάτα περιέργεια.
Ποτέ τους δεν είχαν δοκιμάσει τέτοιο πράγμα. Τους έδωσε τη σοκολάτα και τους άρεσε πολύ.

συνεχίζεται...

Τρίτη 4 Σεπτεμβρίου 2012

Πρίμο Λέβι - Εάν αυτό είναι άνθρωπος

«Στη ζωή όλοι ανακαλύπτουν – αργά ή γρήγορα – ότι η απόλυτη ευτυχία είναι ανέφικτη, αλλά λίγοι θα εμβαθύνουν στο αντίθετο συλλογισμό: ότι ανέφικτη είναι και η απόλυτη δυστυχία. Οι περιστάσεις της ζωής που αποκλείουν την πραγματοποίηση και των δυο αυτών οριακών καταστάσεων, απορρέουν από την ανθρώπινη φύση, φύση εχθρική προς την έννοια του απείρου. Τις αποκλείει η σταθερή άγνοια του μέλλοντος που άλλοτε ονομάζεται ελπίδα και άλλοτε αβεβαιότητα για το αύριο. Τις αποκλείει η βεβαιότητα του θανάτου που βάζει τέλος σε κάθε χαρά αλλά και σε κάθε θλίψη. Τις αποκλείουν οι αναπόφευκτες υλικές φροντίδες που όπως δηλητηριάζουν τη διαρκή ευτυχία, με τον ίδιο τρόπο μας αποσπούν αδιάκοπα από τη σκέψη της δυστυχίας που μας απειλεί, καθιστώντας την αποσπασματική και γι’ αυτό υποφερτή. Οι στερήσεις, το κρύο, η δίψα, τα χτυπήματα ήταν ακριβώς αυτά που δεν μας άφησαν να βουλιάξουμε στο κενό της απέραντης απελπισίας, στη διάρκεια του ταξιδιού και μετά. Όχι ακριβώς η επιθυμία μας να ζήσουμε ούτε η συνειδητή εγκαρτέρηση: γιατί οι άνθρωποι που είναι ικανοί γι’ αυτό είναι λίγοι και εξαιρετικοί, κι εμείς δεν ήμασταν παρά κοινοί άνθρωποι» (σελ. 18-19)

«Το φορτηγό σταμάτησε και είδαμε μια μεγάλη πύλη και πάνω της μια επιγραφή ζωηρά φωτισμένη (η ανάμνηση της με βασανίζει ακόμα στα όνειρα μου) : ARBEIT MACHT FREI, η εργασία απελευθερώνει.» (σελ. 24)

«Τότε, για πρώτη φορά, συνειδητοποιήσαμε ότι η γλώσσα μας δεν έχει λέξεις για να εκφράσει αυτή την ύβρι, την εκμηδένιση του ανθρώπου. Σαν προικισμένοι με την ενορατική ικανότητα των προφητών είδαμε την πραγματικότητα: είμασταν στον πάτο.» (σελ. 30)

«Η λογική σπάνια καθοδηγεί τη σκέψη των ανθρώπων όταν κινδυνεύει η ζωή τους. Συνήθως υιοθετούν τις πιο ακραίες σκέψεις.» (σελ. 45)

«...γιατί σε πέντε λεπτά θα αρχίσει η διανομή του ψωμιού-pane-brot-broit-chleb-pain-lechem-kenyer, της ιερής γκρίζας μάζας που φαντάζει τόσο τεράστια στα χέρια των άλλων και τόσο μικρή, που σού 'ρχεται να κλάψεις, όταν είναι στα δικά σου.» (σελ. 45)

«Στο Ka-Be, παρένθεση σχετικής ηρεμίας, αντιληφθήκαμε ότι η ανθρώπινη υπόσταση είναι εύθραυστη, ότι αυτή κινδυνεύει περισσότερο από την ζωή. Και οι αρχαίοι σοφοί αντί να μας νουθετήσουν "να θυμάσαι ότι θα πεθάνεις" θα ήταν καλύτερο να μας υπενθύμιζαν ότι αυτός είναι ο πιο σοβαρός κίνδυνος. Εάν μέσα απ' τα στρατόπεδα θα μπορούσε να δραπετεύσει ένα μήνυμα και να φτάσει στους ελεύθερους ανθρώπους θα ήταν αυτό: Προσπαθήστε να μην υποστείτε στο σπίτι σας αυτό που έχει επιβληθεί σε εμάς εδώ.» (σελ. 65)

«Δίπλα μας στέκει μια ομάδα Ελλήνων, αυτοί οι φοβεροί και αξιοθαύμαστοι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, πεισματικοί, κλέφτες, σοφοί, αμείλικτοι και αλληλέγγυοι, αποφασισμένοι να ζήσουν, ανελέητοι αντίπαλοι στον αγώνα της επιβίωσης: από αυτούς τους Έλληνες που υπερίσχυσαν στις κουζίνες και στο εργοτάξιο, που ακόμα και οι Γερμανοί υπολογίζουν και οι Πολωνοί φοβούνται. Έκλεισαν τρία χρόνια στο Άουσβιτς, αυτοί ξέρουν καλύτερα από τον καθένα τι είναι το στρατόπεδο. Στέκονται στο κύκλο με τους ώμους κολλητά ο ένας στον άλλο και τραγουδούν μια μακρόσυρτη μελωδία.» (σελ. 85)

«Αυτή η χρονιά πέρασε γρήγορα. Σαν τώρα, πέρυσι, ήμουν ελεύθερος: εκτός νόμου, αλλά ελεύθερος, είχα όνομα, οικογένεια, ανήσυχο και άπληστο πνεύμα, ήμουν υγιής και ζωηρός. Σκεφτόμουν πολλά πράγματα, μακρινά: τη δουλειά μου, το τέλος του πολέμου, το καλό και το κακό, την φύση των πραγμάτων και τους νόμους που κατευθύνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, σκεφτόμουν τα βουνά, το τραγούδι, τον έρωτα, τη μουσική, την ποίηση.» (σελ. 173)

«
Να εκμηδενίσεις τον άνθρωπο είναι δύσκολο, όσο και να τον δημιουργήσεις: δεν ήταν απλό, πήρε χρόνο, αλλά τα καταφέρατε, Γερμανοί. Είμαστε υπάκουοι κάτω από το βλέμμα σας, δεν έχετε να φοβηθείτε τίποτα από μας: καμιά πράξη αντίστασης, καμιά λέξη πρόκλησης, κανένα κριτικό βλέμμα.» (σελ. 181)

«
26 Ιανουαρίου 1945: Ο κόσμος μας ήταν ένας κόσμος νεκρών και φαντασμάτων. Το τελευταίο ίχνος πολιτισμού έσβησε μέσα μας και γύρω μας. Το έργο της αποκτήνωσης που άρχισαν οι θριαμβευτές Γερμανοί, το ολοκλήρωσαν οι ηττημένοι Γερμανοί.» (σελ. 206)
«Ο φασισμός ήταν ακόμα παρών, αλλά κρυμμένος μέσα στο κουκούλι του.  Προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο, μη αναγνωρίσιμο, πιο αξιοσέβαστο, προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε προκαλέσει.» (σελ. 213)


αποσπάσματα από το αυτοβιογραφικό βιβλιο του Πρίμο Λέβι, "Εάν αυτό είναι άνθρωπος"(1947)

Δευτέρα 3 Σεπτεμβρίου 2012

Πρωτο-φασισμός

Mπορούμε να σκιαγραφήσουμε έναν κατάλογο χαρακτηριστικών τα οποία είναι αντιπροσωπευτικά αυτού που ονομάζω «πρωτοφασισμό», ή «αρχέγονο φασισμό». Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν μπορούν να οργανωθούν σε ένα ενιαίο σύστημα· πολλά απ' αυτά αλληλοαναιρούνται, και είναι επίσης αντιπροσωπευτικά και άλλων μορφών δεσποτισμού ή φανατισμού. Η παρουσία ενός και μόνο απ' αυτά, όμως, αρκεί για να επιτρέψει στο φασισμό να συμπτυχθεί γύρω του.

1. Το πρώτο χαρακτηριστικό του πρωτοφασισμού είναι η λατρεία της παράδοσης. Η παραδοσιαρχία, βέβαια, είναι πολύ παλαιότερη από τον φασισμό. Δεν χαρακτήριζε μόνο την αντιεπαναστατική σκέψη των Καθολικών μετά τη Γαλλική Επανάσταση, αλλά γεννήθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους, ως αντίδραση στον κλασικό ελληνικό ορθολογισμό. Στη λεκάνη της Μεσογείου, λαοί διαφόρων θρησκειών (που οι περισσότερες απ' αυτές είχαν γίνει δεκτές στο ρωμαϊκό πάνθεο) άρχισαν να ονειρεύονται κάποια αποκάλυψη που είχε συμβεί στην αυγή της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτή η αποκάλυψη, σύμφωνα με τη μυστηριακή αίγλη που καλλιεργούσε η παραδοσιαρχία, είχε παραμείνει για πολύ καιρό κρυμμένη κάτω από το πέπλο γλωσσών που ήταν πια ξεχασμένες στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, στους κέλτικους ρούνους, στους παπύρους των σχεδόν άγνωστων θρησκειών της Ασίας.

Αυτή η νέα κουλτούρα έπρεπε να είναι συγκρητιστική. Ο συγκρητισμός δεν είναι απλά, όπως λένε τα λεξικά, «ο συνδυασμός διαφόρων μορφών πίστης και λατρευτικής πρακτικής»· ένας τέτοιος συνδυασμός πρέπει να ανέχεται τις αντιφάσεις. Καθένα από τα αρχικά μηνύματα περιέχει ψήγματα σοφίας, και όποτε έμοιαζαν να λένε διαφορετικά ή ασύμβατα πράγματα αυτό συνέβαινε μόνο και μόνο γιατί όλα παραπέμπουν, με αλληγορικό τρόπο, στην ίδια αρχέγονη αλήθεια.

Συνεπώς, δεν μπορεί να υπάρξει καμία πρόοδος στη γνώση. Η αλήθεια έχει ήδη καταγραφεί μια για πάντα, κι εμείς το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να συνεχίζουμε να ερμηνεύουμε το δυσνόητο μήνυμά της.

Αν κοιτάξει κανείς τις βιβλιοθήκες διαφόρων φασιστικών καθεστώτων, θα βρει όλους τους μείζονες διανοητές της παραδοσιαρχίας. Η ναζιστική εσωτερική γνώση τρεφόταν με παραδοσιαρχικά, συγκρητιστικά και μυστικιστικά στοιχεία. Η πηγή που επηρέασε περισσότερο τις θεωρίες της νέας ιταλικής δεξιάς, ο Ιούλιος Έβολα, συνδύαζε το Άγιο Δισκοπότηρο με τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, και την αλχημεία με την Αγία Ρωμαϊκή και Γερμανική Αυτοκρατορία. Και μόνο το γεγονός ότι η ιταλική δεξιά, για να δείξει πόσο ανοιχτό μυαλό διαθέτει, διεύρυνε αυτό τον κατάλογο ώστε να συμπεριλάβει και έργα του Ντε Μαιτρ, του Γκενόν και του Γκράμσι, αποτελεί ολοφάνερη απόδειξη συγκρητισμού.

Αν κοιτάξετε τα ράφια που, στα αμερικάνικα βιβλιοπωλεία, φέρουν την επιγραφή «Νέα Εποχή», θα βρείτε εκεί μέχρι και Άγιο Αυγουστίνο, ο οποίος, απ' ό,τι γνωρίζω, δεν ήταν φασίστας. Αλλά το να συνδυάζεις τον Άγιο Αυγουστίνο με το Στόουνχεντζ αυτό είναι σύμπτωμα πρωτοφασισμού.

2. Η παραδοσιαρχία συνεπάγεται την απόρριψη του μοντερνισμού. Και οι φασίστες και οι εθνικοσοσιαλιστές κυριολεκτικά λάτρευαν την τεχνολογία, ενώ οι διανοητές της παραδοσιαρχίας συνήθως την απορρίπτουν ως αντίθετη προς τις παραδοσιακές πνευματικές αξίες. Όμως, παρόλο που ο ναζισμός υπερηφανευόταν για τα βιομηχανικά του επιτεύγματα, ο εγκωμιασμός του μοντερνισμού δεν ήταν παρά η επιφάνεια μιας ιδεολογίας βασισμένης στην ιδέα Αίμα και Γη (Blut und Boden). Η απόρριψη του σύγχρονου κόσμου ήταν μεταμφιεσμένη σαν αντίκρουση του καπιταλιστικού τρόπου ζωής, αλλά αφορούσε κυρίως στην απόρριψη του Πνεύματος του 1789 (και του 1776, φυσικά). Ο Διαφωτισμός, η Εποχή του Ορθολογισμού, γίνεται αντιληπτή ως απαρχή της σύγχρονης αχρειότητας. Κατ' αυτή την έννοια, ο πρωτοφασισμός μπορεί να οριστεί ως ανορθολογισμός.

3. Ο ανορθολογισμός βασίζεται επίσης στη λατρεία της δράσης για τη δράση. Επειδή η δράση είναι από μόνη της όμορφη, πρέπει να αναλαμβάνεται πριν, ή χωρίς, οποιαδήποτε σκέψη. Η σκέψη είναι μια μορφή αποδυνάμωσης. Επομένως, η κουλτούρα είναι ύποπτη, στο βαθμό που ταυτίζεται με την κριτική στάση. Η καχυποψία απέναντι στον κόσμο της διανόησης αποτελούσε πάντοτε σύμπτωμα του πρωτοφασισμού, από την υποτιθέμενη ρήση του Γκέμπελς («όταν ακούω να μιλάνε για κουλτούρα αρπάζω το όπλο μου») μέχρι τη συχνή χρήση εκφράσεων όπως «εκφυλισμένοι διανοούμενοι», «κουλτουριάρηδες», «παρηκμασμένοι σνομπ», «τα πανεπιστήμια είναι φωλιές κομμουνιστών». Οι επίσημοι φασίστες διανοούμενοι ασχολούνταν κυρίως με το να επιτίθενται στον σύγχρονο πολιτισμό και την αριστερή διανόηση, που έχουν προδώσει τις παραδοσιακές αξίες.

4. Καμιά συγκρητιστική πίστη δεν αντέχει στην αναλυτική κριτική. Το κριτικό πνεύμα κάνει διακρίσεις μεταξύ των εννοιών, και αυτές οι διακρίσεις αποτελούν σημάδι μοντερνισμού. Στον σύγχρονο πολιτισμό, η επιστημονική κοινότητα επαινεί τη διαφωνία ως μέθοδο βελτίωσης της γνώσης. Για τον πρωτοφασισμό, η διαφωνία είναι προδοσία.

5. Εξάλλου, η διαφωνία αποτελεί σημάδι ποικιλομορφίας. Ο πρωτοφασισμός καλλιεργεί και αναζητεί τη συναίνεση με το να οξύνει και να εκμεταλλεύεται το φυσικό φόβο του διαφορετικού. Η πρώτη έκκληση ενός φασιστικού ή πρώιμου φασιστικού κινήματος είναι η έκκληση ενάντια στους παρείσακτους. Επομένως, ο πρωτοφασισμός είναι εξ ορισμού ρατσιστικός.

6. Ο πρωτοφασισμός πηγάζει από την ατομική ή κοινωνική απογοήτευση. Αυτός είναι και ο λόγος που ένα από τα πιο τυπικά χαρακτηριστικά των φασιστικών καθεστώτων του παρελθόντος ήταν η επίκληση προς μια απογοητευμένη μεσαία τάξη που μαστιζόταν από μια οικονομική κρίση ή ένιωθε πολιτικά εξευτελισμένη και φοβισμένη από την πίεση που ασκούσαν οι χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις. Στην εποχή μας, που οι παλιοί «προλετάριοι» είναι πλέον μικροαστοί (και τα λούμπεν στοιχεία είναι κατά κανόνα αποκλεισμένα από την πολιτική σκηνή), ο φασισμός του αύριο θα βρει το ακροατήριό του σ' αυτή τη νέα πλειοψηφία.

7. Στους ανθρώπους που νιώθουν πως δεν έχουν πλέον ξεκάθαρη κοινωνική ταυτότητα, ο πρωτοφασισμός λέει πως το μοναδικό τους προνόμιο είναι το πιο κοινό, ότι έχουν γεννηθεί στην ίδια χώρα. Αυτή είναι και η απαρχή του εθνικισμού. Άλλωστε, το μοναδικό πράγμα που μπορεί να δώσει ταυτότητα στο έθνος είναι οι εχθροί του. Έτσι, στη ρίζα της πρωτοφασιστικής ψυχολογίας υπάρχει μια εμμονή με τις συνωμοσίες, ιδιαίτερα τις διεθνείς. Οι οπαδοί πρέπει να νιώθουν πολιορκημένοι. Ο πιο εύκολος τρόπος να πολεμήσεις μια συνωμοσία είναι η επίκληση στην ξενοφοβία. Αλλά η συνωμοσία πρέπει να έχει και εσωτερικούς μοχλούς: οι Εβραίοι είναι συνήθως ο καλύτερος στόχος, γιατί έχουν το πλεονέκτημα να είναι ταυτόχρονα και εσωτερικοί και εξωτερικοί εχθροί. Στις Η.Π.Α., ένα εμφανές δείγμα συνωμοσιολογικής εμμονής βρίσκεται στο βιβλίο του Πατ Ρόμπερτσον Η Νέα Τάξη Πραγμάτων, αλλά, όπως έχουμε δει πρόσφατα, υπάρχουν και πολλά άλλα.

8. Οι οπαδοί πρέπει να νιώθουν ταπεινωμένοι από τον επιδεικτικό πλούτο και την δύναμη των εχθρών τους. Όταν ήμουν μικρό παιδί, μου είχαν μάθει ότι οι Εγγλέζοι είχαν πέντε γεύματα τη μέρα. Έτρωγαν πιο συχνά από τους φτωχούς αλλά νηφάλιους Ιταλούς. Και ότι οι Εβραίοι είναι πλούσιοι και βοηθάνε ο ένας τον άλλο μέσω ενός μυστικού δικτύου αμοιβαίας αρωγής. Έτσι, με μια συνεχή μετατόπιση της ρητορικής εστίασης, οι εχθροί είναι ταυτόχρονα πολύ ισχυροί και πολύ αδύναμοι. Οι φασιστικές κυβερνήσεις είναι καταδικασμένες να χάνουν τους πολέμους τους, γιατί είναι εγγενώς ανίκανες να κάνουν μια αντικειμενική εκτίμηση της δύναμης του εχθρού.

9. Για τον πρωτοφασισμό, δεν υπάρχει αγώνας για τη ζωή· αντίθετα, η ζωή είναι ένας συνεχής αγώνας. Επομένως, ο ειρηνισμός ισοδυναμεί με συναλλαγή με τον εχθρό. Είναι κακός, γιατί η ζωή είναι ένας συνεχής πόλεμος. Αυτό, όμως, επιφέρει ένα «σύμπλεγμα Αρμαγεδδώνα». Εφόσον οι εχθροί πρέπει να ηττηθούν, θα πρέπει να υπάρξει μια τελική μάχη, μετά από την οποία το κίνημα θα έχει υπό τον έλεγχό του ολόκληρο τον κόσμο. Μια τέτοια «τελική λύση», όμως, θα σημάνει την αρχή μιας περιόδου ειρήνης, μιας Χρυσής Εποχής, πράγμα που έρχεται σε αντίφαση με το δόγμα του συνεχούς πολέμου. Κανείς φασίστας ηγέτης δεν έχει καταφέρει ποτέ να λύσει αυτό το πρόβλημα.

10. Ο ελιτισμός αποτελεί χαρακτηριστική διάσταση κάθε αντιδραστικής ιδεολογίας, στο βαθμό που είναι θεμελιωδώς αριστοκρατικός, και ο αριστοκρατικός και μιλιταριστικός ελιτισμός συνεπάγεται την περιφρόνηση προς τους αδύναμους. Ο πρωτοφασισμός μπορεί να εκφράσει μόνο έναν λαϊκό ελιτισμό. Κάθε πολίτης ανήκει στον καλύτερο λαό του κόσμου, τα μέλη του κόμματος είναι οι καλύτεροι πολίτες, κάθε πολίτης μπορεί (ή πρέπει) να γίνει μέλος του κόμματος. Αλλά δεν μπορεί να υπάρχουν πατρίκιοι χωρίς πληβείους. Ο Ηγέτης, που γνωρίζει ότι η εξουσία δεν του απονεμήθηκε δημοκρατικά αλλά την κατέκτησε με τη βία, γνωρίζει επίσης ότι η δύναμή του βασίζεται στην αδυναμία των μαζών· οι μάζες είναι αδύναμες, και γι' αυτό χρειάζονται και αξίζουν έναν ηγεμόνα. Και εφόσον η ομάδα είναι οργανωμένη ιεραρχικά (σύμφωνα με το στρατιωτικό πρότυπο), κάθε ηγέτης περιφρονεί τους υφισταμένους του, και καθένας απ' αυτούς περιφρονεί τους κατωτέρους του. Αυτό ενισχύει την αίσθηση του μαζικού ελιτισμού.

11. Μέσα σ' αυτή την προοπτική, όλοι μαθαίνουν πως πρέπει να γίνουν ήρωες. Σε κάθε μυθολογία, ο ήρωας είναι ένα εξαιρετικό ον, αλλά για την πρωτοφασιστική ιδεολογία ο ηρωισμός είναι ο κανόνας. Αυτή η λατρεία του ηρωισμού συνδέεται στενά με τη λατρεία του θανάτου. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα από τα συνθήματα που είχαν οι ισπανοί φαλαγγίτες ήταν το «viva la muerte» («ζήτω ο θάνατος»). Στις μη φασιστικές κοινωνίες, ο απλός λαός μαθαίνει ότι ότι ο θάνατος είναι κάτι το δυσάρεστο που όμως πρέπει να το αντιμετωπίζει με αξιοπρέπεια· και οι πιστοί μαθαίνουν ότι είναι ένας οδυνηρός τρόπος για να περάσουν σε μια μεταφυσική ευτυχία. Αντίθετα, ο πρωτοφασίστας ήρωας αποζητά τον ηρωικό θάνατο, ο οποίος διαφημίζεται ως η μεγαλύτερη ανταμοιβή για μια ηρωική ζωή. Ο πρωτοφασίστας ήρωας ανυπομονεί να πεθάνει. Μέσα στην ανυπομονησία του, συχνά στέλνει κι άλλους ανθρώπους στο θάνατο.

12. Επειδή και ο συνεχής πόλεμος και ο ηρωισμός είναι δύσκολα παιχνίδια, ο πρωτοφασίστας μεταθέτει τον πόθο του για εξουσία στη σεξουαλική συμπεριφορά του. Έτσι προκύπτει ο ματσισμός [σ.τ.Μ.: το αντριλίκι] (που συνεπάγεται αφενός την περιφρόνηση προς τη γυναίκα και αφετέρου την καταδίκη παρεκκλινουσών ερωτικών συνηθειών, όπως η αγνότητα ή η ομοφυλοφιλία). Και επειδή και το σεξ είναι δύσκολο παιχνίδι, ο πρωτοφασίστας ήρωας προτιμά να παίζει με τα όπλα - σαν φαλλικό υποκατάστατο.

13. Ο πρωτοφασισμός βασίζεται σε έναν επιλεκτικό λαϊκισμό, έναν ποιοτικό λαϊκισμό, θα έλεγε κανείς. Σε μια δημοκρατία, οι πολίτες έχουν ατομικά δικαιώματα, αλλά οι πολίτες συνολικά έχουν πολιτική επιρροή μόνο από ποσοτική άποψη ακολουθούνται οι αποφάσεις της πλειοψηφίας. Για τον πρωτοφασισμό, όμως, τα άτομα ως άτομα δεν έχουν δικαιώματα, και ο Λαός γίνεται αντιληπτός σαν ποιότητα, σαν μια μονολιθική οντότητα που εκφράζει την Κοινή Βούληση. Και επειδή κανένα μεγάλο σύνολο ατόμων δεν μπορεί ποτέ να έχει κοινή βούληση, ο Ηγέτης παριστάνει το διερμηνέα τους. Έχοντας χάσει την εξουσία της αντιπροσώπευσης, οι πολίτες δεν πράττουν· καλούνται μόνο να παίξουν το ρόλο του Λαού. Έτσι, ο Λαός δεν είναι παρά ένα θεατρικό εφεύρημα. Για να πάρουμε μια γεύση ποιοτικού λαϊκισμού δεν χρειαζόμαστε πλέον την Πιάτσα Βενέτσια της Ρώμης, ούτε το Στάδιο της Νυρεμβέργης. Υπάρχει στο μέλλον μας ένας τηλεοπτικός ή διαδικτυακός λαϊκισμός, στον οποίο η συναισθηματική αντίδραση μιας επιλεγμένης ομάδας πολιτών θα μπορεί να παρουσιάζεται και να γίνεται αποδεκτή ως η Φωνή του Λαού.

Λόγω του ποιοτικού λαϊκισμού του, ο πρωτοφασισμός πρέπει να είναι κατά των «διεφθαρμένων» κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων. Μια από τις πρώτες φράσεις που είπε ο Μουσολίνι στο ιταλικό κοινοβούλιο ήταν «Θα μπορούσα να μετατρέψω αυτό το βουβό και καταθλιπτικό μέρος σε στρατόπεδο για τις σπείρες μου» οι «σπείρες» είναι μια υποδιαίρεση της παραδοσιακής ρωμαϊκής λεγεώνας. Βέβαια, αμέσως βρήκε καλύτερο καταυλισμό για τις σπείρες του, αλλά λίγο αργότερα διέλυσε το κοινοβούλιο. Όποτε ένας πολιτικός αμφισβητεί τη νομιμότητα ενός κοινοβουλίου γιατί δεν αντιπροσωπεύει πλέον τη Φωνή του Λαού, αρχίζει και μυρίζει πρωτοφασισμό.

.
14. Ο πρωτοφασισμός μιλάει την «Νέα Ομιλία». Η Νέα Ομιλία επινοήθηκε από τον Όργουελ στο βιβλίο του 1984, ως επίσημη γλώσσα του Αγγλικού Σοσιαλισμού. Αλλά σε πολλές μορφές δικτατορίας συναντά κανείς πρωτοφασιστικά χαρακτηριστικά. Όλα τα ναζιστικά και φασιστικά σχολικά εγχειρίδια χρησιμοποιούσαν φτωχό λεξιλόγιο και στοιχειώδη σύνταξη, με σκοπό να περιορίσουν τη διάδοση των εργαλείων της σύνθετης και κριτικής σκέψης. Αλλά πρέπει να είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε άλλα είδη Νέας Ομιλίας, ακόμα κι αν παίρνουν τη φαινομενικά αθώα μορφή ενός δημοφιλούς τοκ-σόου.

Το πρωινό της 27ης Ιουλίου 1943, έμαθα ότι, σύμφωνα με ραδιοφωνικές ανακοινώσεις, ο φασισμός είχε καταρρεύσει και ο Μουσολίνι είχε συλληφθεί. Όταν η μητέρα μου με έστειλε να αγοράσω την εφημερίδα, είδα ότι οι εφημερίδες στον κοντινότερο πάγκο είχαν διαφορετικούς τίτλους. Επιπλέον, αφού είδα τους τίτλους, συνειδητοποίησα ότι κάθε εφημερίδα έγραφε διαφορετικά πράγματα. Αγόρασα μία στην τύχη, και διάβασα στην πρώτη σελίδα ένα μήνυμα που το υπέγραφαν πέντε ή έξι πολιτικά κόμματα ανάμεσά τους η Χριστιανική Δημοκρατία, το Κομμουνιστικό Κόμμα, το Σοσιαλιστικό Κόμμα, το Κόμμα της Δράσης, και το Φιλελεύθερο Κόμμα.

Μέχρι τότε, πίστευα ότι υπήρχε μόνο ένα κόμμα σε κάθε χώρα, και ότι στην Ιταλία αυτό ήταν το Εθνικό Φασιστικό Κόμμα. Τώρα, ανακάλυπτα ότι στη χώρα μου μπορούσαν να υπάρχουν ταυτόχρονα διάφορα κόμματα. Καθώς ήμουν έξυπνο παιδί, κατάλαβα ότι όλα αυτά τα κόμματα δεν μπορεί να γεννήθηκαν μέσα σε μια νύχτα, άρα θα πρέπει να υπήρχαν εδώ και αρκετό καιρό ως μυστικές οργανώσεις.

Το μήνυμα στην πρώτη σελίδα πανηγύριζε για το τέλος της δικτατορίας και την επιστροφή της ελευθερίας: της ελευθερίας του λόγου, του τύπου, της πολιτικής σύμπραξης. Αυτές τις λέξεις, «ελευθερία», «δικτατορία» τις διάβαζα τώρα για πρώτη φορά στη ζωή μου. Χάρη σ' αυτές τις λέξεις, ξαναγεννήθηκα ως ελεύθερος δυτικός άνθρωπος.

Πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση, ώστε το νόημα αυτών των λέξεων να μην ξεχαστεί ξανά. Ο πρωτοφασισμός βρίσκεται ακόμα γύρω μας, πολλές φορές με πολιτικά. Θα ήταν πολύ ευκολότερο, για μας, αν εμφανιζόταν στην παγκόσμια σκηνή κάποιος και έλεγε «Θέλω να ξανανοίξω το Άουσβιτς, θέλω να παρελάσουν ξανά οι Μελανοχίτωνες στις ιταλικές πλατείες». Αλλά η ζωή δεν είναι τόσο απλή. Ο πρωτοφασισμός μπορεί να επιστρέψει με το πιο αθώο προσωπείο. Είναι καθήκον μας να τον αποκαλύπτουμε και να καταδεικνύουμε οποιαδήποτε από τις νέες εκφάνσεις του κάθε μέρα, σε κάθε μέρος του κόσμου. Και είναι καλό να θυμόμαστε τα λόγια που είπε ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ στις 4 Νοεμβρίου 1938:

«Τολμώ να πω ότι, αν ποτέ η αμερικανική δημοκρατία πάψει να προχωρεί ως ζωντανή δύναμη και να προσπαθεί μέρα και νύχτα, με ειρηνικό τρόπο, να κάνει όλους τους πολίτες μας καλύτερους, τότε ο φασισμός θα δυναμώσει στη χώρα μας».

Η ελευθερία και η απελευθέρωση είναι μια ατέρμονη διαδικασία.

---
Ουμπέρτο Έκο
Το πρωτότυπο κείμενο δημοσιεύτηκε στο New York Review of Books το 1995

Κυριακή 2 Σεπτεμβρίου 2012

Σεξ και φιλοσοφία

Ρώτησαν κάποτε τον Ντεριντά τι θα ήθελε να μάθει για τους φιλοσόφους που δεν το ήξερε ήδη. «Θα ήθελα να μάθω τη σεξουαλική τους δραστηριότητα», απάντησε. «Δεν ξέρουμε τίποτα για τη σεξουαλική δραστηριότητα των φιλοσόφων».

Ο λόγος είναι ότι κάποτε οι φιλόσοφοι δεν έπρεπε να έχουν τέτοια δραστηριότητα. Στο κείμενό του με τίτλο «Φαίδων», ο Πλάτων χαρακτηρίζει το σώμα «φυλακή της ψυχής». Και η δυαδική αντίθεση σώμα - ψυχή εξακολουθεί να καταλαμβάνει περίοπτη θέση στον μονοθεϊστικό μας πολιτισμό, όπου το σώμα θεωρείται εμπόδιο, αν όχι εχθρός, στην κατάκτηση της ευτυχίας. Αντιδρώντας σε αυτό το σχήμα, ο γάλλος καλλιτέχνης Πασκάλ Λιεβρ άρχισε το 2008 να αγοράζει ανδρικά εσώρουχα και να κεντά πάνω τους τα ονόματα φιλοσόφων. Στη συνέχεια ζήτησε από μοντέλα να ποζάρουν, κρατώντας στο ένα χέρι ένα βιβλίο του συγγραφέα που αναγράφεται στο εσώρουχό τους και στο άλλο το όργανό τους. Ο στόχος του ήταν να αποδείξει ότι, ναι, μπορείς να ερεθιστείς διαβάζοντας φιλοσοφία.

Οι φωτογραφίες των μοντέλων παρουσιάστηκαν στην Γκαλερί Flatland της Ουτρέχτης. Κι αμέσως άρχισαν τα τηλεφωνήματα από άνδρες που ήθελαν να αγοράσουν τα συγκεκριμένα εσώρουχα. Στην αρχή ο Λιεβρ δίστασε, τα κίνητρά του ήταν συμβολικά. Κι ούτε ήθελε να βγάζει φιλοσόφους κατά παραγγελία. Ο Πλάτων, ας πούμε, δεν «γράφει» στα εσώρουχα. Πολύ καταλληλότεροι είναι ο Φρόυντ, ο Φουκώ, ο Ντελέζ και κυρίως ο Νίτσε. «Για μένα», λέει ο γάλλος καλλιτέχνης στη «Λιμπερασιόν», «όλα αρχίζουν με τον Νίτσε και την εξής δήλωσή του στο "Τάδε έφη Ζαρατούστρα": "Είμαι εξ ολοκλήρου σώμα και τίποτε άλλο" η ψυχή δεν είναι παρά μια λέξη για ένα τμήμα του σώματος". Ο Νίτσε είναι ο φιλόσοφος της ρήξης, ο άνθρωπος που αποδόμησε τη μεταφυσική και έθεσε τέρμα στον διαχωρισμό του σώματος από την ψυχή ή το πνεύμα». Το 2010, ο Λιεβρ οργάνωσε μια φιλοσοφική επίδειξη μόδας στο Μπομπούρ, με τη συμμετοχή δέκα ανδρών που φορούσαν τα κλασικά άσπρα σλιπάκια όπου ήταν γραμμένες γνωστές φράσεις φιλοσόφων. «Ξεκίνησα με τον Ντεκάρτ, για τον οποίο το σώμα είναι ένας μηχανισμός που πρέπει να του λαδώνεις τα γρανάζια και να του γεμίζεις το ντεπόζιτο προκειμένου να λειτουργεί. Δεν είμαστε και τόσο μακριά από την Τζούντιθ Μπάτλερ, που θεωρεί το σώμα μια συσκευασία της οποίας διαλέγεις το στυλ (αρσενικό ή θηλυκό) ...;». Η επόμενη φιλοσοφική επίδειξη θα γίνει στις 18 Νοεμβρίου στις Βρυξέλλες. Δώδεκα εθελοντές που στρατολογήθηκαν από το facebook θα παρελάσουν στον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό φορώντας μόνο ένα σλιπάκι, ένα ζευγάρι ψηλά τακούνια και κρατώντας μια ταμπέλα με μια φιλοσοφική φράση. «Τα τακούνια έχουν στόχο να κλονίσουν τη φιλοσοφία», εξηγεί ο καλλιτέχνης.

Στο μεταξύ, και επειδή είναι άφραγκος, άρχισε να πουλάει τα συλλεκτικά εσώρουχα (www.dessousphilosophiques.com). Κοστίζουν 40 ευρώ, κυκλοφορούν σε μικρό και μεσαίο μέγεθος και αν τα φορέσουμε διαβάζοντας το σχετικό βιβλίο θα εμπλουτίσουμε το πείραμα.