Όταν ανακοινώθηκε ότι η Βιβλιοθήκη περιείχε όλα τα βιβλία, η πρώτη αντίδραση ήταν μια εξωφρενική ευτυχία. Όλοι οι άνθρωποι ένιωσαν κύριοι άθικτου και μυστικού θησαυρού. Δεν υπήρχε προσωπικό ή παγκόσμιο πρόβλημα που δε θα ‘βρισκε την πειστική του λύση: σε κάποιο εξάγωνο. Το σύμπαν είχε δικαιωθεί, το σύμπαν είχε κατακτήσει ξαφνικά τις απεριόριστες διαστάσεις της ελπίδας. Κάποια εποχή, έγινε πολύς λόγος για τις Δικαιώσεις: βιβλία απολογητικά και προφητικά, που δικαίωναν μια για πάντα τις πράξεις κάθε ανθρώπου στο σύμπαν και του επιφύλασσαν θαυμάσια μυστικά για το μέλλον του. Χιλιάδες ανυπόμονοι εγκατέλειψαν το γλυκό πάτριο εξάγωνο και ξεχύθηκαν στις σκάλες, σπρωγμένοι από τη μάταιη λαχτάρα να βρουν τη Δικαίωση τους. Οι προσκυνητές αυτοί τσακώνονταν στους στενούς διαδρόμους, ξεστόμιζαν κατάρες σκοτεινές, στραγγάλιζε ο ένας τον άλλον στα θεία σκαλοπάτια, πετούσαν τα παραπλανητικά βιβλία στα βάθη των σηράγγων, πέθαιναν ποδοπατημένοι απ’ τους ανθρώπους των μακρινών εξαγώνων. Άλλοι έχασαν τα λογικά τους… Οι Δικαιώσεις υπάρχουν (εγώ έχω δει δύο που αφορούσαν πρόσωπα του μέλλοντος, πρόσωπα ενδεχομένως μη φανταστικά), αλλά κανείς δεν φρόντισε να προειδοποιήσει τους ανθρώπους πως η πιθανότητα να βρει κάποιος τη δική του (ή, έστω, μια ψευτό-παραλλαγή της δικής του) λογίζεται μηδενική.
Την ίδια εποχή, υπήρχαν διάχυτες ελπίδες πως θα διαφωτίζονταν και τα θεμελιώδη μυστήρια της ανθρωπότητας: η προέλευση της Βιβλιοθήκης και του χρόνου. Δεν είναι απίθανο, τα περίπλοκα αυτά μυστήρια να μπορούν να εξηγηθούν με λέξεις κι αν η γλώσσα των φιλοσόφων δεν επαρκεί, η πολύμορφη Βιβλιοθήκη θα μπορεί να προμηθεύσει την ανήκουστη γλώσσα που απαιτείται, μαζί με τα λεξιλόγια και τις γραμματικές της. Πάνε τώρα τέσσερις αιώνες που οι άνθρωποι έχουν εξαντλήσει τα εξάγωνα… Υπάρχουν κι οι επίσημοι ερευνητές, οι λεγόμενοι Εξεταστές. Τους έχω δει ν’ ασκούν τα καθήκοντα τους: καταφθάνουν πάντα κουρασμένοι· μιλάνε για μια σκάλα χωρίς σκαλοπάτια, όπου κόντεψαν να σκοτωθούν· κουβεντιάζουν με τον βιβλιοθηκάριο για στοές και σκάλες· κάπου κάπου, παίρνουν από ένα ράφι το πλησιέστερο βιβλίο και το ξεφυλλίζουν, ψάχνοντας για πρόστυχες λέξεις. Είναι φανερό ότι κανείς δεν ελπίζει να βρει τίποτα.
Όπως είναι φυσικό, τη χαμένη ελπίδα διαδέχθηκε μια υπέρμετρη κατάθλιψη. Η βεβαιότητα πως κάπου, σε κάποιο ερμάριο κάποιου εξαγώνου, υπήρχαν ανεκτίμητα βιβλία και πως αυτά τα ανεκτίμητα βιβλία ήταν απρόσιτα, είχε καταντήσει σχεδόν αφόρητη. Μια βλάσφημη αίρεση κήρυσσε τη διακοπή των ερευνών· πρέσβευε ακόμα πως, αν όλοι οι άνθρωποι ανακάτευαν γράμματα και σύμβολα, κάποτε θα ‘φταναν, με την απρόβλεπτη συνδρομή και της τύχης, στην κατασκευή αυτών των Κανονικών βιβλίων. Οι Αρχές υποχρεώθηκαν να λάβουν αυστηρά μέτρα. Η αίρεση διαλύθηκε· όμως εγώ, όταν ήμουν παιδί, έβλεπα κάτι γέρους που κλείνονταν με τις ώρες στα αποχωρητήρια και, κρατώντας κάτι μετάλλινους δίσκους σ’ ένα απαγορευμένο χωνί, πρόβαιναν σε χλομές μιμήσεις της θείας αταξίας.Άλλοι, αντίθετα, πίστευαν πως πρωταρχική σημασία είχε η καταστροφή των ανώφελων βιβλίων. Εισέβαλλαν στα εξάγωνα, δείχνοντας κάτι εντάλματα που καμιά φορά ήταν αυθεντικά, ξεφύλλιζαν ανόρεχτα έναν τόμο και καταδίκαζαν ερμάρια ολόκληρα: σ’ αυτή την εξυγιαντική, ασκητική μανία τους οφείλεται η αστόχαστη απώλεια εκατομμυρίων τόμων. Τ’ όνομά τους προκαλεί ευεξήγητη αποστροφή· απ’ την άλλη, όμως, όσοι οδύρονται για τους «θησαυρούς» που κατέστρεψε η φρενίτιδα τους, δείχνουν να λησμονούν δύο πασίδηλα γεγονότα. Το πρώτο: η Βιβλιοθήκη είναι τόσο τεράστια, που κάθε απομείωσή της από χέρι ανθρώπινο λογίζεται απειροστή. Το δεύτερο: κάθε αντίτυπο μπορεί να είναι μοναδικό, αναντικατάστατο, αλλά, αφού η Βιβλιοθήκη είναι η Ολότητα, δεν μπορεί παρά να περιέχει και εκατομμύρια σχεδόν τέλεια αντίγραφα, που δε διαφέρουν από το πρωτότυπο παρά μόνον ως προς ένα γράμμα ή ένα κόμμα. Αντίθετα με ό,τι πιστεύει η κοινή γνώμη, τολμώ να υποθέσω πως οι συνέπειες των λεηλασιών των Εξαγνιστών διογκώθηκαν από τη φρίκη που προκάλεσαν αυτοί οι φανατικοί. Είχαν καταληφθεί απ’ τον παροξυσμό να κατακτήσουν το Πορφυρό Εξάγωνο: βιβλία με σχήμα μικρότερο απ’ το κανονικό· παντοδύναμα, εικονογραφημένα, μαγικά.
Γνωρίζουμε άλλη μία δεισιδαιμονία της εποχής: εκείνην του Ανθρώπου τού Βιβλίου. Σε κάποιο ερμάριο κάποιου εξαγώνου (έλεγαν οι άνθρωποι) θα πρέπει να υπάρχει ένα βιβλίο που είναι το κλειδί και η τέλεια επιτομή όλων των λοιπών, αν κάποιος βιβλιοθηκάριος το ‘χει διαβάσει, αυτό τον εξομοιώνει με θεό. Στη γλώσσα εκείνης της ζώνης διασώζονται ακόμα υπολείμματα της λατρείας γι’ αυτόν τον μακρινό λειτουργό. Πολλοί προσκυνητές ξεκίνησαν να τον βρουν. Έναν ολόκληρο αιώνα περιπλανιόνταν προς όλες τις κατευθύνσεις. Πώς μπορούσαν να εντοπίσουν το λατρευτό μυστικό εξάγωνο όπου στεγαζόταν; Κάποιος εισηγήθηκε μια παλινδρομική μέθοδο: για να εντοπίσεις το βιβλίο Α, συμβουλέψου προηγουμένως ένα βιβλίο Β που δείχνει τη θέση Α· για να εντοπίσεις το βιβλίο Β, συμβουλέψου προηγουμένως ένα βιβλίο Γ, και ούτω καθεξής επ’ άπειρον… Σε κάτι τέτοιες περιπέτειες χαράμισα και χάλασα τα χρόνια μου. Δε θεωρώ απίθανο, σε κάποιο ερμάριο του σύμπαντος να υπάρχει ένα ολοκληρωτικό βιβλίο: ικετεύω τους αγνοημένους θεούς να το ‘χει εξετάσει και διαβάσει ένας άνθρωπος – ας είναι και ένας μόνο, πριν χιλιάδες χρόνια! Αν η τιμή, η σοφία και η ευτυχία δεν προορίζονται για μένα, ας είναι για άλλους. Ας υπάρχει ο ουρανός, ακόμα κι αν η θέση μου είναι στην κόλαση. Ας εξυβριστώ, ας καταστραφώ, αρκεί για έναν μόνο, έστω και για μια στιγμή, να δικαιωθεί η τεράστια Βιβλιοθήκη Σου.Χόρχε Λουίς Μπόρχες - Μυθοπλασίες, απόσπασμα
