Ενα καλό σημείο αφετηρίας είναι η εξαιρετική ανακάλυψη που πραγματοποίησε πριν από δύο χρόνια μια ομάδα ερευνητών της Ζωολογικής Εταιρείας του Λονδίνου, οι οποίοι πήγαν στον Παναμά για να μελετήσουν την κοινωνική ζωή των τοπικών σφηκών. Αξιοποιώντας πρωτοποριακές τεχνολογίες, η ομάδα παρακολούθησε και κατέγραψε, για ένα διάστημα περίπου έξι χιλιάδων ωρών, τις κινήσεις 422 σφηκών από 33 διαφορετικές αποικίες. Οι ανακαλύψεις στις οποίες έφτασαν οι ερευνητές ανέτρεψαν προαιώνια στερεότυπα -δικά τους και δικά μας- για τις συνήθειες των κοινωνικών εντόμων. Στην πραγματικότητα, από τότε που η έννοια των «κοινωνικών εντόμων» (η οποία περιλαμβάνει μέλισσες, τερμίτες, μυρμήγκια και σφήκες) υιοθετήθηκε και άρχισε να χρησιμοποιείται, οι ειδικοί ζωολόγοι καθώς και το αδαές κοινό συμμερίζονταν τη σταθερή και σχεδόν αδιαμφισβήτητη πεποίθηση ότι η «κοινωνικότητα» αυτών των εντόμων περιοριζόταν στα μέλη της αποικίας στην οποία ανήκαν. Αυτή η αποικία αντιπροσωπεύει τον τόπο στον οποίο αυτά τα έντομα γεννήθηκαν και στον οποίο επιστρέφουν καθημερινά όσο ζουν, φέρνοντας τη λεία των περιπλανήσεών τους σε αναζήτηση τροφής, για να τη μοιραστούν με τον υπόλοιπο αυτόχθονα πληθυσμό της κυψέλης.
Η πιθανότητα κάποια μέλισσα ή σφήκα εργάτρια να μπορέσει να «μεταναστεύσει», διασχίζοντας τα σύνορα ανάμεσα στη μια αποικία και την άλλη, εγκαταλείποντας την κυψέλη στην οποία γεννήθηκε για να ενωθεί με μιαν άλλη κυψέλη -εκείνη που επέλεξε- θεωρούνταν σαν μια αβάσιμη ιδέα. Ισχυε αντίθετα το αξίωμα ότι τα «αυτόχθονα» μέλη, που γεννήθηκαν στο εσωτερικό της αποικίας και επομένως ήταν «νόμιμα», θα έδιωχναν αμέσως τον ενοχλητικό επισκέπτη, εξοντώνοντάς τον αν αυτός δεν απομακρυνόταν. Οπως όλα τα αξιώματα, ή καλύτερα οι πεποιθήσεις που γίνονται σιωπηλά αποδεκτές και καταλήγουν να αποτελούν μέρος της «δόξας» ή του κοινού νου, αυτή η ιδέα ποτέ δεν αμφισβητήθηκε ούτε και επαληθεύτηκε. Κανένας, ούτε μεταξύ των κοινών ανθρώπων ούτε μεταξύ των ειδικών δεν σκέφτηκε τη δυνατότητα να καταγραφούν τα ίχνη της διαδρομής από τη μια φωλιά στην άλλη, από τη μια κυψέλη στην άλλη. Για τους μελετητές, το αξίωμα σύμφωνα με το οποίο τα ένστικτα κοινωνικοποίησης περιορίζονται σε «φίλους και συγγενείς», δηλαδή στην κοινότητα στην οποία γεννήθηκαν και ανήκουν τα έντομα, ήταν «λογικό». Για τους κοινούς ανθρώπους ήταν «προφανές». Ωστόσο, αυτό που θεωρείται «λογικό», όπως και αυτό που θεωρείται «προφανές», τείνει να αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου. Μετασχηματίζεται μαζί με την ανθρώπινη κατάσταση και με τις προκλήσεις που αυτή δημιουργεί. Και είναι σχεδόν πάντα ένα στοιχείο που διαμορφώνεται στην πράξη, από τα σχήματα της πραγματικότητας «εκεί έξω», η οποία γίνεται αντιληπτή μέσα από τους φακούς ή το πρίσμα των ανθρώπινων πράξεων, αυτού που οι άνθρωποι σε μια δεδομένη στιγμή μπορούν να κάνουν (...).
Αντίθετα με όλα όσα γνωρίζαμε (ή καλύτερα νομίζαμε ότι γνωρίζουμε) εδώ και αιώνες, η ερευνητική ομάδα από το Λονδίνο ανακάλυψε στον Παναμά ότι μια σημαντική πλειονότητα «εργατριών σφηκών», το 56%, αλλάζουν κυψέλη στη διάρκεια της ζωής τους. Και το κάνουν όχι απλώς μεταναστεύοντας σε άλλες αποικίες με την ιδιότητα των προσωρινών επισκεπτών, οι οποίοι αντιμετωπίζονται εχθρικά, γίνονται θύματα διακρίσεων και περιθωριοποιούνται ή μερικές φορές καταδιώκονται, αλλά ως «νόμιμα» και με πλήρη δικαιώματα μέλη της «κοινότητας» που τις υιοθετεί. Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι οι κυψέλες που ερευνήθηκαν είναι κατά κανόνα «μεικτοί πληθυσμοί», στο εσωτερικό των οποίων οι γηγενείς σφήκες και οι μετανάστριες ζουν και εργάζονται πλάι πλάι. Οι ειδήσεις που φτάνουν από τον Παναμά αποκαλύπτουν πρώτα απ' όλα μιαν εντυπωσιακή ανατροπή προοπτικής: εκείνες οι πεποιθήσεις που μέχρι πριν από λίγο καιρό έμοιαζε να αντανακλούν τη «φυσική κατάσταση» αποδείχθηκε ότι δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια προβολή στα έντομα υπερβολικά ανθρώπινων ανησυχιών και πράξεων των μελετητών. Και στάθηκε αρκετό οι ερευνητές μιας γενιάς λίγο νεότερης από την προηγούμενη να φέρουν στο παναμέζικο δάσος τη δική τους -και δική μας- εμπειρία των νέων τρόπων ζωής, που αποκτήθηκε και αφομοιώθηκε στο ήδη κοσμοπολιτικό Λονδίνο, την «πολυπολιτισμική» πατρίδα διασταυρωμένων διασπορών, για να «ανακαλύψουμε», όπως οφείλαμε να το κάνουμε, ότι η ρευστότητα του ανήκειν και η αιώνια ανάμειξη των πληθυσμών είναι ο κανόνας, ακόμα και για τα κοινωνικά έντομα.
Ενας κανόνας που από πρώτη άποψη εφαρμόζεται με τρόπο «φυσικό», χωρίς να χρειάζονται προσφυγές σε κυβερνητικές επιτροπές, νομοσχέδια που εισάγονται εσπευσμένα προς ψήφιση, δικαστήρια και κέντρα προσωρινής παραμονής για όσους ζητούν άσυλο (...). Η διαφορά ανάμεσα στους «γνωστικούς χάρτες» που υπάρχουν στο διανοητικό εξοπλισμό των εντομολόγων της παλιάς γενιάς και σε εκείνους που απέκτησαν ή υιοθέτησαν οι νεότεροι ερευνητές αντανακλά τη μετάβαση, στην ιστορία των σύγχρονων κρατών, από τη φάση της οικοδόμησης του έθνους (nation building) στην «πολυπολιτισμική» φάση. Αντανακλά γενικότερα τη μετάβαση από τη «στέρεη» νεωτερικότητα, η οποία τείνει να προστατεύει και να ενισχύει την αρχή της εδαφικής, αποκλειστικής και αδιαίρετης κυριαρχίας και να περιβάλλει την εδαφική επικράτεια με αδιαπέραστα σύνορα, στη «ρευστή» νεωτερικότητα με τις θαμπές και διαπερατές συνοριακές της γραμμές, την ασυγκράτητη υποβάθμιση των αποστάσεων και της αμυντικής ικανότητας της επικράτειας και μιαν έντονη ανθρώπινη κυκλοφορία μέσα από κάθε τύπο συνόρου. Και στο πεδίο της καθημερινής πράξης των ανθρώπινων υπάρξεων, από τις πιέσεις για αφομοίωση και τις προσδοκίες για μιαν επικείμενη ομοιομορφία στην προοπτική της μόνιμης συμβίωσης με την ποικιλία και τη διαφορετικότητα (...).
απόσπασμα από δοκίμιο του κοινωνιολόγου Ζίγκμουντ Μπάουμαν
Η πιθανότητα κάποια μέλισσα ή σφήκα εργάτρια να μπορέσει να «μεταναστεύσει», διασχίζοντας τα σύνορα ανάμεσα στη μια αποικία και την άλλη, εγκαταλείποντας την κυψέλη στην οποία γεννήθηκε για να ενωθεί με μιαν άλλη κυψέλη -εκείνη που επέλεξε- θεωρούνταν σαν μια αβάσιμη ιδέα. Ισχυε αντίθετα το αξίωμα ότι τα «αυτόχθονα» μέλη, που γεννήθηκαν στο εσωτερικό της αποικίας και επομένως ήταν «νόμιμα», θα έδιωχναν αμέσως τον ενοχλητικό επισκέπτη, εξοντώνοντάς τον αν αυτός δεν απομακρυνόταν. Οπως όλα τα αξιώματα, ή καλύτερα οι πεποιθήσεις που γίνονται σιωπηλά αποδεκτές και καταλήγουν να αποτελούν μέρος της «δόξας» ή του κοινού νου, αυτή η ιδέα ποτέ δεν αμφισβητήθηκε ούτε και επαληθεύτηκε. Κανένας, ούτε μεταξύ των κοινών ανθρώπων ούτε μεταξύ των ειδικών δεν σκέφτηκε τη δυνατότητα να καταγραφούν τα ίχνη της διαδρομής από τη μια φωλιά στην άλλη, από τη μια κυψέλη στην άλλη. Για τους μελετητές, το αξίωμα σύμφωνα με το οποίο τα ένστικτα κοινωνικοποίησης περιορίζονται σε «φίλους και συγγενείς», δηλαδή στην κοινότητα στην οποία γεννήθηκαν και ανήκουν τα έντομα, ήταν «λογικό». Για τους κοινούς ανθρώπους ήταν «προφανές». Ωστόσο, αυτό που θεωρείται «λογικό», όπως και αυτό που θεωρείται «προφανές», τείνει να αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου. Μετασχηματίζεται μαζί με την ανθρώπινη κατάσταση και με τις προκλήσεις που αυτή δημιουργεί. Και είναι σχεδόν πάντα ένα στοιχείο που διαμορφώνεται στην πράξη, από τα σχήματα της πραγματικότητας «εκεί έξω», η οποία γίνεται αντιληπτή μέσα από τους φακούς ή το πρίσμα των ανθρώπινων πράξεων, αυτού που οι άνθρωποι σε μια δεδομένη στιγμή μπορούν να κάνουν (...).
Αντίθετα με όλα όσα γνωρίζαμε (ή καλύτερα νομίζαμε ότι γνωρίζουμε) εδώ και αιώνες, η ερευνητική ομάδα από το Λονδίνο ανακάλυψε στον Παναμά ότι μια σημαντική πλειονότητα «εργατριών σφηκών», το 56%, αλλάζουν κυψέλη στη διάρκεια της ζωής τους. Και το κάνουν όχι απλώς μεταναστεύοντας σε άλλες αποικίες με την ιδιότητα των προσωρινών επισκεπτών, οι οποίοι αντιμετωπίζονται εχθρικά, γίνονται θύματα διακρίσεων και περιθωριοποιούνται ή μερικές φορές καταδιώκονται, αλλά ως «νόμιμα» και με πλήρη δικαιώματα μέλη της «κοινότητας» που τις υιοθετεί. Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι οι κυψέλες που ερευνήθηκαν είναι κατά κανόνα «μεικτοί πληθυσμοί», στο εσωτερικό των οποίων οι γηγενείς σφήκες και οι μετανάστριες ζουν και εργάζονται πλάι πλάι. Οι ειδήσεις που φτάνουν από τον Παναμά αποκαλύπτουν πρώτα απ' όλα μιαν εντυπωσιακή ανατροπή προοπτικής: εκείνες οι πεποιθήσεις που μέχρι πριν από λίγο καιρό έμοιαζε να αντανακλούν τη «φυσική κατάσταση» αποδείχθηκε ότι δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια προβολή στα έντομα υπερβολικά ανθρώπινων ανησυχιών και πράξεων των μελετητών. Και στάθηκε αρκετό οι ερευνητές μιας γενιάς λίγο νεότερης από την προηγούμενη να φέρουν στο παναμέζικο δάσος τη δική τους -και δική μας- εμπειρία των νέων τρόπων ζωής, που αποκτήθηκε και αφομοιώθηκε στο ήδη κοσμοπολιτικό Λονδίνο, την «πολυπολιτισμική» πατρίδα διασταυρωμένων διασπορών, για να «ανακαλύψουμε», όπως οφείλαμε να το κάνουμε, ότι η ρευστότητα του ανήκειν και η αιώνια ανάμειξη των πληθυσμών είναι ο κανόνας, ακόμα και για τα κοινωνικά έντομα.
Ενας κανόνας που από πρώτη άποψη εφαρμόζεται με τρόπο «φυσικό», χωρίς να χρειάζονται προσφυγές σε κυβερνητικές επιτροπές, νομοσχέδια που εισάγονται εσπευσμένα προς ψήφιση, δικαστήρια και κέντρα προσωρινής παραμονής για όσους ζητούν άσυλο (...). Η διαφορά ανάμεσα στους «γνωστικούς χάρτες» που υπάρχουν στο διανοητικό εξοπλισμό των εντομολόγων της παλιάς γενιάς και σε εκείνους που απέκτησαν ή υιοθέτησαν οι νεότεροι ερευνητές αντανακλά τη μετάβαση, στην ιστορία των σύγχρονων κρατών, από τη φάση της οικοδόμησης του έθνους (nation building) στην «πολυπολιτισμική» φάση. Αντανακλά γενικότερα τη μετάβαση από τη «στέρεη» νεωτερικότητα, η οποία τείνει να προστατεύει και να ενισχύει την αρχή της εδαφικής, αποκλειστικής και αδιαίρετης κυριαρχίας και να περιβάλλει την εδαφική επικράτεια με αδιαπέραστα σύνορα, στη «ρευστή» νεωτερικότητα με τις θαμπές και διαπερατές συνοριακές της γραμμές, την ασυγκράτητη υποβάθμιση των αποστάσεων και της αμυντικής ικανότητας της επικράτειας και μιαν έντονη ανθρώπινη κυκλοφορία μέσα από κάθε τύπο συνόρου. Και στο πεδίο της καθημερινής πράξης των ανθρώπινων υπάρξεων, από τις πιέσεις για αφομοίωση και τις προσδοκίες για μιαν επικείμενη ομοιομορφία στην προοπτική της μόνιμης συμβίωσης με την ποικιλία και τη διαφορετικότητα (...).
απόσπασμα από δοκίμιο του κοινωνιολόγου Ζίγκμουντ Μπάουμαν
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.