Η αυταπάτη της προόδου

Σύμφωνα με τον Σοπενάουερ, η ιστορία μάς δίνει ένα μόνο μάθημα: eadem, sed aliter - επαναλαμβάνονται πάντοτε τα ίδια πράγματα αλλά με διαφορετικό τρόπο. «Αν διαβάσει κανείς τον Ηρόδοτο, έχει ήδη μελετήσει αρκετά ιστορία από φιλοσοφική άποψη». Αν, όπως ο Σοπενάουερ, παρατηρήσουμε τις ανθρώπινες υποθέσεις από μακριά, υιοθετώντας τη θέση ενός ουδέτερου θεατή, αναστέλλοντας όλα τα συμφέροντά μας και τις υποχρεώσεις μας, θα συμφωνήσουμε σίγουρα μαζί του. Από μια τέτοια απόσταση, τι άλλο βλέπουμε αν όχι -όπως αυτός υποστηρίζει- άπειρες παραλλαγές πάνω στο ίδιο παλαιό θέμα: άνθρωποι και λαοί που επιδιώκουν όνειρα τα οποία δεν θα δουν ποτέ υλοποιημένα ή που θα βρεθούν απογοητευμένοι όταν αυτά θα υλοποιηθούν;

Ας πάρουμε τις κυριότερες περιπτώσεις στις οποίες η ιστορία φαίνεται να κάνει κάτι περισσότερο από το να επαναλαμβάνεται, στις οποίες φαίνεται να δείχνει μια κατεύθυνση και μια πρόοδο. Θεωρίες που γίνονται αποδεκτές από τους επιστήμονες σε μιαν εποχή αμφισβητούνται σε μια μεταγενέστερη εποχή.

Τεχνολογικές ανανεώσεις που έγιναν για να βελτιώσουν την ανθρώπινη κατάσταση συμβάλλουν στη δημιουργία νέων αναγκών και νέων προβλημάτων. Οι σύγχρονες δημοκρατίες, παρά τις επαγγελίες τους, δεν θέτουν ένα τέρμα στην κυριαρχία των λίγων πάνω στους πολλούς. Η πρόοδος προορίζεται να φανεί μια αυταπάτη, αν παρατηρήσουμε τη ζωή από τα έξω, κάνοντας αφαίρεση από τις πεποιθήσεις μας για τη φύση και για τα ανθρώπινα αγαθά.

Ετσι, πράγματι, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε σε ποιο βαθμό οι προγενέστεροι από μας, παρά τις ήττες τους, πορεύονταν στο σωστό δρόμο. Ολο αυτό που κατορθώνουμε να αντιληφθούμε είναι η αναπόφευκτη αποτυχία τους στην υλοποίηση των σκοπών που έθεταν. Η ιστορία θα χρησιμέψει μόνο στο να μας θυμίζει ότι οι σκοποί του ανθρώπου υπερβαίνουν πάντοτε τις δυνατότητές του.

Η ιδέα της ηθικής προόδου επιδέχεται μια παρόμοια ανασύσταση με εκείνη της επιστημονικής προόδου, ακόμα και όταν ο όρος «ηθικός» γίνεται αντιληπτός με μιαν αρκετά ευρεία έννοια, ώστε να περιλαμβάνει όλα τα διαφορετικά στοιχεία ενός αγαθού βίου και όχι μόνον τις υποχρεώσεις που έχουμε απέναντι στους άλλους.

Ως ένα βαθμό μπορούμε πράγματι να πούμε ότι υπήρξε κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί ηθική πρόοδος. Αλλά θα ήθελα να τονίσω ότι εδώ πρέπει να κινηθούμε με πολλή περίσκεψη και να προσθέσουμε ορισμένες σημαντικές διευκρινίσεις. Ο λόγος γι' αυτό είναι το ότι οφείλουμε να διακρίνουμε ανάμεσα στην ηθική μας σκέψη από τη μια μεριά και στην πραγματική ηθική που εκδηλώνεται από τις ενέργειές μας και από τους θεσμούς μας από την άλλη.

Προφανώς αυτά τα δύο πράγματα δεν μπορούν να διαχωριστούν εντελώς. Το αν υπήρξε ή όχι μια ουσιαστική ηθική πρόοδος εξαρτάται εν μέρει από τη δυνατότητα μιας προόδου στην εξέλιξη των ηθικών μας αντιλήψεων. Ωστόσο, μπορούμε εύκολα να συμπεράνουμε (αρκεί μια γρήγορη ματιά στον εικοστό αιώνα) ότι οι πρόοδοι στην ηθική γνώση δεν συμβάδιζαν με μεγάλο μέρος των βελτιώσεων στον τρόπο με τον οποίο πραγματικά μεταχειριζόμαστε ο ένας τον άλλον. (...).

Η ιστορία της ηθικής σκέψης είναι στην πραγματικότητα μια ιστορία της προόδου στην εκμάθηση της αλήθειας γύρω από τις υποχρεώσεις μας απέναντι στους άλλους και γύρω από αυτό που καθιστά δυνατή την πλήρη ανάπτυξη του προσώπου.

Θέλω όμως να επικεντρωθώ στο σημείο όπου τελειώνει ο παραλληλισμός ανάμεσα σε ηθική πρόοδο και επιστημονική πρόοδο. Είναι το πεδίο της ίδιας της ζωής, όπου η σκέψη παραχωρεί τη θέση της στη δράση. Εν μέρει, όπως ήδη σημείωσα, αυτή η διαφορά οφείλεται στη φανερή αδυναμία μας να ζούμε στο ύψος των ιδανικών που πρεσβεύουμε. Αλλά αυτή αντανακλά και έναν παράγοντα που είναι εγγενής σε αυτό γύρω από το οποίο στρέφεται η ηθική μας σκέψη.

Καθώς είμαστε υποκείμενα που δρουν και όχι μόνο γνωρίζουν, θέλουμε όχι μόνον να εμβαθύνουμε στην κατανόηση του δίκαιου και του καλού, αλλά και να δρούμε καλύτερα στις σχέσεις μας με τους άλλους και να συμβάλλουμε στη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου.

Βέβαια, για πολλούς λόγους, η ιστορία παρέχει πολύ λίγες ενδείξεις μιας προόδου σε αυτό το τελευταίο σημείο. Στην πραγματικότητα, τα πρόσωπα παραμένουν γενικά αδύναμα, απερίσκεπτα, εγωιστικά και σκληρά, όπως πάντοτε ήσαν, παρ' όλη τη μεγαλύτερη γνώση που διαθέτουν γι' αυτό που οφείλουν να κάνουν.

Αληθεύει όμως και τούτο: μια από τις ηθικές αλήθειες που έχουμε κατανοήσει και που φωτίζει την πρόοδο που έχουμε πραγματοποιήσει στο πεδίο του ηθικού στοχασμού είναι ότι γενικά κανένας τρόπος ζωής δεν μπορεί να εγγυηθεί κάτι που να έχει αξία παρά μόνον σε βάρος άλλων τρόπων ζωής.

Το ανθρώπινο καλό δεν είναι ένα ακέραιο όλο. Αυτό αγκαλιάζει μιαν ετερογενή πολλαπλότητα θεμελιωδών σκοπών, που κινούνται προς αντιτιθέμενες κατευθύνσεις και εύκολα έρχονται σε σύγκρουση στην πράξη. Η στρατιωτική αξία εκτοπίζει τη χριστιανική ταπεινότητα. Η σύγχρονη δημοκρατία μπορεί να αποδειχθεί ασύμβατη με πολιτισμικές κατακτήσεις υψηλής αξίας. (...).

απόσπασμα διάλεξης του Τσαρλς Λάρμορ στη φιλοσοφική σχολή του Τορίνο